Tíminn - 27.03.1966, Blaðsíða 6

r
18
HaBIdór SCristjánsson:
Ábyrgðartilfinn-
ing ela ómennska
TIMINN
í sambandi við áfengismáiin
erum vi5 farin að venjast tölu-
verðu af fullyrðingum, en minna
finnst mér gæta ítarlegra um-
ræðna um þau efni. Væri þó sann
arlega ástæða til að reyna að
kryfja þessi örlagaríku mál til
mergjar.
Ýmsir fullyrða, að bannlög
og hömiur í áfengislöggjöf hafi
brotið niður bindindissemi og
hófsemi hér á landi. Þó hefur þró
un áfengismála víða um lönd ver
ið sams konar og hér. Danmörk
var aldrei banniand, hefur búið
við tiltölulega frjálslega áfeng
islöggjöf — og ótakmarkaðan bjór
— en þó er þróunin þar hin sama
og hér: Áfengisnautn og ölæði
meðal kvenna og unglinga vex
hraðfara. Krakkar um fermingar-
aldur sækjast eftir að drekka sig
fulla og hópur ungra kvenna er
iagztur í ofdrykkju — áfengissjúkl-
ingar.
Hér heyrist, það stundum, að
hömlur og lögbönn valdi því, að
sú skoðun komist inn hjá ungling
um, að áfengi sé hættulegt. Hitt
er þó staðreynd, að engin þjóð
hefur búið við svo mikil frjáls-
ræði í áfengiSmálun að áfengið
yrði henni ekki hættulegt. Frakk-
ar eru td. að átta sig á þvi núna,
að áfengið er þeim mikil ógæfa.
Og eins og allar aðrar þjóðir, seni
sjá sig tilneyddar að sporna við
óhóflegri áfengisneyzlu, með op
inberum aðgerðum, beita þeir til
þess hömlum og lögbönnum.
Að bann sé í sjálfu sér sálfræði
leg rökvilla, sem aldrei gæti náð
árangri, er kenning, sem ég sé
ekki að nokkur maður taki mark
á í alvöru. Að minnsta kosti ham
ast Sameinuðu þjóðirnar gegn eit
urlyfjaverzlun með lögbönnum og
skammt er síðan Johnson Banda-
ríkjaforseti lagði áherzlu á, það
að eiturlyfjasalar teldust og ættu
að teljast til glæpamanna. Ég hef
engan vitað andmæla slíku.
En hver er þá orsök þeirrar
óheillaþróunar, sem orðið hefur í
áfengismálum um öll nálæg lönd?
Fróðlegt væri að vita það. Mér
finnst, að góð og gagnleg hugleið-
ing í því sambandi sé grein sú, sem
ég hef endursagt útdrátt úr hér á
eftir. Hún er eftir norskan mann,
Stein Fossgard að nafni.
Tímabilið milli heimsstyrjald
anna 1919-1940 var enginn ham-
jngjutími hér á landi né annars
sísðsr.
Siðfræðilegar hugsjónir sem áð-
ur voru tignaðar urðu úti í skot-
gröfunum í fyrri heimsstyrjöldinni.
Ef þær létu eitthvað á sér kræla,
voru þær kveðnar niður með eftir
stríðsbókmenntum, sem gerðu að
engu öll siðfræðileg stefnuráð og
siðferðilega skipan.
Gott dæmi um slíkar bókmennt-
ir er Sól og syndir eftir Sigurð
Hoel. Hún kom út 1927 og segir
frá ungu fólki í sumarfríi. Það
er fólk, sem afneitar öllum sið
ferðilegum fyrirmælum, þegar það
gerir upp reynslu sína verður nið
urstaðan:
Svik á öllum sviðum sem snertu
siðferðileg mið og skipan.
„Hverjir voru það, sem höfðu
farið á ströndina að láta sér líða
vel og vera laus við áhyggjur og
erfiði? Við.
Hverjir voru það, sem ætluðu að
útrýma sjálfsblekkingunni og
mynda nýja kynslóð, sem horfðist
í augu við hvað sem var — jafn-
vel það, sem örðugast yrði? Við.
Hverjir voru það sem voru
sviknir af öllum vonum sínum?
Við.“
Iðruðust þau. Ætluðu þau að
reyna nýjar leiðir eða finna nýjan
grundvöll til að standa á?
Nei. Hér hittum við siðfræði-
lega nihilista, ungt fólk án sið-
fræðilegrar stefnu og hugsjóna.
„Sarnt sem áður — hvað gerði
þetta til? Við vorum ung og höfð
um nógan tíma til að gera
heimskupörin aftur og það mörg-
um sinnum.“
Sigurð Hoel var ágætt dæmi um
þau skáld á fjórða tug aldarinnar,
sem hvorki höfðu mátt né
vilja til að fást við siðfræðilegar
úrlausnir. Hann skorti lífsskoðun,
og var siðfræðilegur nihilisti eins
og öll sú tegund.
Þessar bókmenntir fengu nær-
ingu frá nýrri sáifræði. Sál
greiningin sagði okkur, að maður-
inn væri mótaður og örlög hans
ráðin af bemskureynslunni. Maðut
inn gæti því ekki borið persónu-
lega ábyrgð á sjálfum sér. Ábyrgð
in væri hjá samfélaginu og heim-
ilinu.
„Maðurinn er útkoman af for
feðrum og bamfóstrum, lofts
lagi og veðurfari, fæði og klæð
um.“
Dyggðir og lestir er framleiðsla
eins og sykur og skinnalitur,"
sagði einn af leiðtogum þessara
fræða.
Maðurinn getur yfirleitt ekki
borið ábyrgð á neinu, sem fyrir
kemur. „Það, sem gerist, gerist,
og annað veit ég ekki,“ segir í al-
kunnri vísu í revíu frá árunum eft
ir stríðið.
Þetta álit, að maðurinn hafi
engan fijálsan vilja til að velja og
hafna, en önnur öfl ráði gerðum
hans, er gamalt. Kenningin um
náðarákvörðunina var fyrr á tím-
um deilumál guðfræðinga. Nú er
þetta orðin trú fjöldans Dæmdur
maður var spurður, hvers vegna
hann hefði gert eitthvað. „Ég hef
engan frjálsan vilja“, sagði hann.
Ég hef á síðust árum hitt ýmsa
úr röðum yngri kynslóðarinnn
ar, sem afsaka mistök sín með því,
að þeir séu svona, við það geti
þeir ekki ráðið og við því sé ekkert
að gera.
Þetta viðhorf kom greini-
lega fram á stórþinginu 29 mai
1962, þegar rætt var um afbrot
unglinga. Þingm. nokkur sagði
sögu um sálfræðing og mann, sem
átti son, sem kominn var á villi-
götur: „Hvað hef ég gert öfugt?
Er þetta mét að kenna?“ spurði
faðirinn. Og sálfræðingurinn svar
aði: „Þú getur allt eins spurt
hvers vegna maðurinn þarna sé
með freknu á nefinu. Ekki veit ég
af hverju það er, en það er að
minnsta kosti ekki honum sjálfum
að kenna".
Það hefur kannski verið rétt af
sálfræðingnum að hugga föðurinn
með þessu. En þessi hugsunarhátt-
ur er bláttt áfram lífshættulegur.
Árangur af þessum hugsunar-
hætti var sá, að í staðinn fyrir
kröfu um ábyrgð kom fram krafa
uai persómulegt frelsi
Barnið átti að alast upp í frelsi,
án þess, að uppeldisfræðingar og
aðrir óviðkomandi væru að grípa
þar inn í. Unga kynslóðin átti að
lifa hömlulaust, fá fulla útrás fyr-
ir allar hvatir og krafta. Hömlur
og ábyrgð var fjandsamlegt mann
legri hamingju, sögðu sál-
fræðingarnir.
Áhrifa þeirra gætti skjótt í upp-
eldisvísindunum. Þar skyldi ríkja
frelsi til að sitja uppi á borðinU
eins og að sitja við það, frelsi til
að brjóta glasið eins og að drekka
úr því, frelsi til að brjóta gefið
heit eins og að heita einhverju,
frelsi til að vanrækja verk sitt,
eins og að sinna því, frelsi
til að taka laun fyrir unnið verk
eins og að taka greiðlsu fyrir tíma
sem sóað var til einskis, jáL frelsi
til að nota sér aðra jafnt og að
þjóna þeim.
f staðinn fyrir frelsi með ábyrgð
var það nú frelsi án ábyrgðar.
Lífið skyldi veita frelsi til að
njóta á kynferðissviðinu án skuld
bindandi ábyrgðar, njóta stundar-
innar án þess að leiða hugann að
því, á hverjum það bitnaði. Þetta
blasir víða við í norskum, sænsk
um og dönskum bókmenntum eftir
stríðið. f mörgum þeirra bóka, eru
menn áhugalausir um allt, nema
konur og áfengi. Þessi lítilsvirð
ing á siðferðilegum viðhorfum hef
ur étið sig inn í hugsunarhátt unga
fólksms almennt og kemur víða
fram.
Bróðurhugurinn, sem er sprott
inn upp af kristinni siðfræði og
setur ábyrgð og umhyggju gagn-
vart samferðamönnum öllu ofar,
varð að þoka fyrir kenningunni
um frjálsar ástir, en sú kenning
spratt af skoðun hinnar nýju sál-
fræði á manninum og eina tal-
mark hennar var persónuleg svöl-
un og fullnæging.
Menning okkar lífsskoðun og
lífsstefna var byggt á kristinni sið
fræði. Ef grafið er undan þessari
siðfræði riðar allur grundvöllur
lífs okkar nema eitthv. komi í stað
inn. Enn er það ekki komið í Ijós.
Svo kom seinni heimsstyrjöld-
in. Þá sýndi það sig í baráttunni
milli nazismans með herra- og
þrælasiðfræði sína og lýðræðisins,
með virðinguna fyrir hinum ein-
staka manni sem aðalatriði, að
það, sem mestu máli skipti, var sið
fræðilegt viðhorf einstaklings-
ins. Þá stóðum við augliti til aug-
litis við verkefni, sem tóku hug
okkar allan, og þá reyndum við
það, sem austurríski sálfræðingur
inn, Frankl prófessor, heldur fram
að ekkert er það, sem gerir menn
jafn hæfá til að þola og halda
þrótti sínum og mætti, sem með-
vitund um hlutverk í lífi sínu.
Eftir stríðið drógu sumir álykt-
anir af þessari reynslu. En margir
svokallaðir forustumenn í and-
legu lífi á Vesturlöndum, híirfu
aftur að lítilsvirðingu sinni á sið-
fræðilegum verðmætum.
Eftir stríðið hefur áhuginn eink
um beinzt að tækni iðnaði og hag
vexti.
Hagnýtt er lausnarorðið, hag-
nýt fræðsla, hagnýtar vélar, hag-
nýtt fólk, sem getur aðlagazt
mannfélagsvélinnl — aukin fram
leiðsla og framleiðni og hraðari
hagvöxtur.
Þau einu stefnumið, sem vekja
almennan áhuga, verða mat- og
mjólkurverð, vegamál og skóla
byggingar, sjúkrahús og húsnæðis
mál — allt gott og blessað og óhjá
kvæmilegt.
Nú er Ktill áhugi á siðfræði-
legum viðhorfum svo vítt sem vest
ræn menning nær.
Fræðimaður í bókmennta-
sögu prófessor Gleichsberg í New
York, sagði árið 1949:
Að svo miklu leyti, sem ég get
um það dæmt, út frá bókmenntum
hefur samtíð okkar náð svo nei-
kvæðri stöðu, að það á sér enga
hliðstæðu í mannkynsögunni. Rit
höfundar, málsvarar þessarar kyn-
slóðar, eru gjöreyðandi niðurrifs-
menn í viðhorfum. Það sem mæt-
ir okkur í bókmennturn, er raunar
flóðbylgja niðurrifs og afneitunar.
Rithöfundarnir hafa gefið upp bar
áttuna fyrir því að finna lífsins
tUgang og verkum sínum jákvætt
innihald."
Sums staðar þykir fara vel á Því,
að menn segist ekki hafa neina
Iffsskoðun. Það er merki þess, að
menn fylgist með tímanum og séu
óháðir gömlum kreddum.
En í raun og veru sýnir það bara
að menn hafa ekki leitt hugann
að siðfræðilegum vi|ifangsefnum.
Það er þeirra aðferð til að smeygja
sér undan ábyrgðinni. „Það er
indælt að hafa enga lífsskoðun,“
sagði konan. ,Þá hefur ekki sam-
vizkan svo mikið að segja. Við lát
um bara reka. Einhvers staðar ber
okkur að landi."
Við lifum í siðfræðilegri heims-
kreppu, sem gerir menn öryggis
lausa, reikula, taugaveiklaða, kvíða
fulla og upptekna af sjálfum sér.
Upphaf þeirra kreppu var miklu
fyrr en 1914. Hér á Norðurlönd-
um hófst hún í Svíþjóð. Þar hófst
hún árið 1911 ,þegar Axel Höger-
ström, prófessor, í hagnýtri sálar-
fræði við háskólann í Uppsölum,
hélt því fram í fyrirlestrum sín-
um um siðfræðina, að ekkert væri
fortakslaust gott og rétt og satt og
ekkert fortakslaust illt og rangt og
ósatt. Dansku lærisveinn hans,
Alf Ross, dró af þessu rökrétta
ályktun, þegar hann sagði: „Trúin
á réttiæti þýðir myrkur og falska
vita.“
Slíkir heimspékingar opnuðu
dymar fyrir þeim siðfræði-
lega nihilisma, sem senn hefur
verið áberandi í hálfa öld. Engin
skýlaus siðfræðileg verðmæti eru
tiL
Verðmæti er það, sem ég get not
að. Rétt er það, sem verður mér
til hagnaðar.
Slík siðfræði eða skortur á sið
fræði — veldur andlegri hnign
un og andlegu sjálfsmorði og
raunar oft og einatt líkamlegu
sjálfsmorði einnig.
Fyrir þann, sem ekki hugsar um
siðfræðileg viðhorf, skortir lífið
tilgang og takmark.
SUNNUDAGUR 27. marz 1966
Manninum verður sama. EJfk
ert hitar honum í skapi. Viktor
E. Frankl, austurrískur prófess-
or í tauga- og geðlækningafræði,
kallar þetta fjarsýnistap. Hann
hefur þreifað á því, að maður, sem
tapar lífsskoðun, missir líka trú á
lífið og ábyrgðartilfinning minnk-
ar í sama mæli. Það er lífsins of-
raun. Aðeins þeir, sem hafa fund
ið tilgang í lífinu, — eiga sér eitt
hvað til að lifa fyrir, takmark til
að keppa að — aðeins ef þeir hafa
dug og dáð til að bera alla erfið-
leika og áreynslu.
Hann teflir nýrri kenningu fram
á móti hinni gömlu kenningu sál-
greiningarmanna. AUir menn
þurfa að finna tilgang í lífinu.
Finnir þú ekki þann tilgang, verð
ur þú niðurbeygður og vonsvikinn-
Það er eitthvað andlegt og ómeð-
vitað í manninum. Einkenni
mannsins er hæfileikinn að finna
til ábyrgðer — ábyrgðartilfinning-
in. Þar sem Adler gerði hefðar-
þrána og vanmáttarkenndina þýð-
ingarmestar í mannlegu eðli, og
Freud lagði áherzlu á kynhvötina,
og bernskureynsluna, bendir
Frankl á, að maðurinn er ekki mað
ur, nema þegar hann sýnir í verki,
að hann finnur til ábyrgðar.
Maðurinn hefur ekki rétt til að
spyrja lífið, hvort það hafi tilgang
en honum ber skylda til að svara
því í verki, þvi sem lífið leggur
fyrir hann. Með því móti einu
finnur hann tilgang í l£fi sínu.
Hvað snertir þetta svo bindindis
starisemi?
í fyrsta lagi er bindindishreyfing
siðfræðileg hreyfing, sem skírskot
ar til ábyrgðartilfinningar, sam-
úðar og bróðurhugar. Þegar lítill
áhugi er á siðfræðilegum efnum,
er engin von til þess, að bindindis
hreyfing sé fjöldahreyfing. Þess er
ekki að vænta fyrr en siðfræðileg
verðmæti hafa náð tökum á huga
almennings.
í öðru lagi er það svo næsta
furðulegt, ef hið almenna tómlæti
um andleg mál og siðfræðil. verð
mæti, léti ekkert á sér bera í
þeirra hópi, sem eru þó bindindis-
menn í hugsun og háttum. Aldar
andinn dregur mátt úr öllu félags-
lífL
Ég sé ekki ástæðu til að fylgja
þessari endursögn eftir með mörg-
um orðum að þessu sinni. En ég
held, að hér sé bent á atriði, sem
eiga jafnt við í Noregi, Finnlandi
Og íslandi, er voru bannlönd ucn
skeið, og Danmörku og Svíþjóð,
sem aldrei voru bannlönd. Auk-
inn drykkjuskapur — einkum
kvenna, og unglinga, á sér senni-
lega sameiginlega ástæðu um öll
þessi lönd, fremur en mis-
munandi atriði í áfengislöggjöf ein
stakra landa.
Skyldi það ekki vera rétt, að
sljóvgaðri ábyrgarðtilfinningu
fylgi ómennska — bæði ofdrykkja
og margs konar ómennska önnur?
gjes'íha
Útvegum hinar þekktu
vestur-þýzku
HRÆRIVÉLAR
Verð frá kr. 6750,00
£jSSÚUl umboðið
HARALD ST. BJÖRNSSON
Lindarbæ, Lindargötu 9,
Sími 13760 — Pósthólf 887.