Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1926, Qupperneq 6

6
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. okt. ’26.
og Skálholt — þessi tvö höfuðból
fornrar mennin»ar, sem höfðu
staðið óslitið fi'á elleftu öld oií
tenprdu mitímann við sö<ruöiflina
með ótal tenfrslum. Ár»ð 1880
vom útskornir innviðir í Hól r
dóímkirkju, smnpart brendir,
sumpart seldir á upphoði, og
pramlar ba*kur úr safni biskup*
anna voru látnar rotna o<r l'úna
niður gjörsamlejía á kirkjulofti.
I’eirar Hendersön ko)n að Ilólurn
1814, var prentsmiðjan á fáeinum
arum oroin að hesthúsi o<r hinu
haplega útskorna letri Guðbrands
biskups var mokað út með tað-
inu. í lok 19. aldar sá úflendur
fornfra-ðingur brot úr dýrmætum
legsteinum í hleðslugörðum í
Skálholti — undir liandarjaðrinui i
á Islandsbiskupi í Keykjavík. —
Ekki vorn Islendingar betrí á
18. öld. Jón Halldórsson segir í
biskupaæfum sínum: Brynjólfur
biskup gaf 10 eða 12 hundruð af
jarðagózi sínu til dómkirkjunnar
með því skilyrði, að hver Skák
holtsbiskup eftir annan hjeldi við
þessu trjeverki æfinlega, svo leg'
staður væri ei uppstunginn nje
klauftroðinn af hrossuni og naut-
um, stóð þetta virki um 30 ár
eða lengur, en af því enginn lagði
þar rækt við, er það fyrir löngn
niðurfallið og vita nú (J. H. var
í Skálh. 1708—10 og 1720—21)
fáir af leiði Brynjólfs hiskups.
Þórðnr Þorláksson 1674—97 og
Jón Vídalín 1698—1720 hafa
stungið fje Brynjólfs í vasa sinu
og hirt silfurskildina af legstað
lians áður en hann var stunginn
upp. Spá Sveins biskups spaka
(1466—1476) um siðaskiftin hefir
rætst: „Þá vil jeg heldur vita
son minn fjósamann í Skólholti
en kirkjuprest; því Skálholt lief-
ir aukist og eflst með herradæmi,
en það eyðist með eymd og vesa'
lingsskap, enda er þá þetta land
komið undir eríendar þjóðir.“ —
Skrín Þorláks lielga var selt við
uppboð, 1802. Á síðustu 60 árum
liafa prestar og aðrir sómanienn
selt útlendingum kaleika og skírn-
arfonta og aðra kirkjugripi. Býð'
ur enginn betur, var viðkvæðið
hjá þeifm. Og sjá, bisknpinn yfir
íslandi lokaði augum og eyrum
og ljest ekki vita af þessu athæfi.
Og álútur ríður hann nú blessað'
ur, var einu sinni sagt um bisb-
upinn. En það er ekki af því
að það sjáist nokknr kinnroði á
Hans Háæriiverðugheitum. Vída*
línssafnið lenti á forngripasafninu,
og það þvkir nóg bragarbót. - -
Knginn kann að skammast sín.
Möðruvallakirkju í Hörgárdal var
helguð Friðreki Danakonungi,
„föður ættjarðarinnar“, með gull'
letri á marmara yfir ldrkjudyi-
nm 1762. Kirkja þessi hafði verið
helguð Maríu mev, móður Krists,
frá því á 11. öld, þ. c. nær 750
ár, en það þótti nú fínna að setja
Oldenborgara í stað liennar. Hjer
má segja með sanni hið forir
kveðna:
I’in æru verða áhöld,
]>ví elskan er bláköld.
Iíinni miklu söguþjóð, íslending"
um, ber öllum þjóðum franiar að
bjarga öllum leifum fornrar menn-
ingar, því hún hefir varðveitt
fyrir Norðurlönd og Evrópu fjár*
sjóðu, sem möþir og ryð geta
aldrei grandað.
Ekki er mikið þjóðræknisbragð
ft lútersku prestunum, sem brenna
stórar hrúgur af gömlum haml*
ritum, af því einhver pápiska g a t
gevmst í þeiln.. Sjálfur Guð-
brandur biskup telur sögulestur
og rímna'kveðskap heiðingja at*
hæfi, andstætt góðra manna sið-
um og guðrækilegu líferni. Bjarni
skáldi Jónssou, samtíða Arngrími,
segir í Aldasöng:
Allt skrif og ornament
er nú rifið og brennt,
bílæti Christí brotin,
blöð og líkneski rotin.
Hús drottins hrörna og falla,
hrein eru stundum varla.
Klauftroðnar kúabeitir
em kristinna manna reitir.
En öllum má ofbjóða. Arngrimi
lærða ofbauð, þegar útlend níð*
rit gerðu íslendinga að skræí*
ingjum. Af reiði hans spretta
hin fyrstu kynni útlendinga af
bókmentum Islendinga. Hann
varpar frægðarljóma fornaldarinn
ar út yfir EvrÓpu. Það er síður
en ekki siðaskiftunum að þakka.
fsland var á 16. öld — eins og
nú — aðeins þekt sem ísköld ey
við norðurheimsskautið, bygð p.f
hálfgerðum skrælingjum, sem
fluttu út fisk. Engum nema Norð*
mönnum datt í hug, að þetta
óþrifabæli ætti bókmentir. Nor*
ræna (sem íslenska var kölluð )>á)
hjet Runick og Gothick ó Eng-
landi, að dæmi Svía. Með 'því að
rita rit sín á latínu opnar Arn*
grímur nýjan bókmentaheim fyrir
Evrópu og kynnir stórþjóðnnum
ísland- Hin miklu rit Ole Worms
o. fl. lærðra manna í Danmörku,
sem vinna þeiiir frægð í Evrópu,
eru þannig til orðin, að Worm
og aðrir Danir eiga titilblaðið, en
Arngrímur, Magnús Olafsson o. fl.
Islendingar eiga innviðina spjalcl*
anna á milli. (Uppdráttur Islands
eftir Guðbrand Þorláksson, er
eignaður Andérs Sörensen Vedel
í landabrjefaaafni Ortelius og
Mercators, á 16. öld.)
Ekki vann Arngrímnr til fjár,
því hann varð að ábyrgjast sölu
á tilteknnm fjölda eintaka af
hverju riti sínu og oftast að borga
fje úr vasa sínum. Aftur á móti
ávann hann sjer vanþakklæti
snmra lánda sinna, og neyddist
til að láta prenta bækling 4 lat-
ínu í Hamborg, 1622, til að hrekja
bitrar og níðangalegar álygar
þeirra um sig. Er helmingur bæk*
lingsins brjef frá frægum útlend*
inguni til hans. Biður hann að
endingu guð að fyrirgefa óvinum
sínum rangar sakargiftir þeirra.
Ekki eru þess háttar níðingar 'il-
dauða á íslandi enn.
Nærri fimtungnr bókarinnar er
um Arngrím Jónssön lærða (1568
—1648). Hann var maður fríður
sýmun og tígulegur, eins og mynd
hans í bókinni — á 24. aldurs ári
— ber með sjeiy kurteis í fram*
koinu, skartsmaður mikill og fann
til sín og yfirburða sinna. Eftir
andlát Guðbrands biskups, 1627,
töldu menn sjálfsagt, að Arngrím*
ur yrði biskúp, en liann taldist
nndan; urðu prestarnir fegnir og
kusu Þorlák Skúlason. Mikilmenni
eiga aldrei upp á háborðið h)á
sniámennum.
Það mun eins dæmi, að nokkur
íslendingur hafi verið svo bráð-
þroska; 17 óra siglir hann í há-
skólann, útskrifast 21 árs, 1589,
verður sama árið bæði rektor
Hólaskóla og prestur á Mel í Mið*