Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.1928, Síða 2

34
lega og brjeflega, hafa styrkt
sannfæringu mína um gildi henn
ar og nauðsyn. Sjerstaklega hafa
raddir úr fámenni og einangrun
sveitanna fagnað tillögunni heil-
um hug. En ýmsir eru vondauf-
ir um framkvæmd hennar. Þær
hugleiðingar, sem jeg hefi al-
mennast orðið var við í sambandi
við ríkisforlag, eru glegst sett-
ar fram í brjefi, sem mjer hefir
skrifað ágætur prestur úti á
landi (rammur pólitískur and-
stæðingur minn). Mjer þykja
ummæli hans þess verð að vitna
í þau, málinu til stuðnings:
„Það fyrsta, sem mjer datt í
hug, er jeg hafði lesið grein yð-
ar í Vöku, var, að hugmyndin
um ríkisforlag væri sennilega of
þörf til þess að maður mætti
vona, að hún yrði framkvæmd.
Jeg get hugsað mjer, hver mun-
ur myndi verða á sveitunum okk-
ar, ef þessi hugmynd eða eitt-
hvað svipað kæmist í fram-
kvæmd. Þó er jeg í vafa um, að
öll íslensk sveitaheimili myndu
kaupa góðar bækur, þó fáanleg-
ar væru við litlu verði. Það er
sem# sje víða svo í sveitum, að
kaupgetan er alveg ótrúlega tak-
mörkuð. Þó afkoman sje talin
sæmileg, þá er það þó víða svo,
að fólkið hefir ekki ennþá týnt
því niður að neita sjer um flest
annað en einfaldasta mat, og
hann þó oft af skornum skamti,
og svo flíkurnar, fáar og fátæk-
legar. Þetta er arfur frá löngu
liðnum tíma. Og sumir verða
efnaðir með þessu móti. Líka
vantar lestrar}>örfina viða, þ. e.
æði mörgum finst þá ekkert
vanta, þó að þeir sjái aldrei
bók. Vitanlega er þetta upp og
ofan, en þjer megið trúa því, að
það er búið að ljúga alveg af-
skaplega miklu um bændamenn-
inguna íslensku, bæði að bænd-
unum sjálfum og öðrum. Sem
betur fer þá trúa margir greind-
ari sveitamenn ekki lygunum
nema miðlungi vel, annars væri
hætta á því, að allar bækur
yrðu brendar í sveitunum af
ótta við erlenda sníkjumenningu.
Mín reynsla af bændamenning-
unni er í sem fæstum orðum
þessi: Fáeinir menn standa upp
úr og þó misvel, en allur fjöld-
LESBÓK MORÖUNBLAÐSINS
inn er á bólakafi í svörtustu
vanþekkingu, og jeg hefi nú all-
langa reynslu af einni af þeim
sveitum, sem mest er vegsömuð.
Jeg segi yður frá öllu þessu
svo að þjer sjáið, ef auðið er,
enn betur hve brýn er þörfin á
bókaútgáfu, svipaðri þeirri, sem
þjer stingið upp á. Það verður
að vinda bráðan bug að þessu
máli, bæði vegna þess, að því
lengur, sem framkvæmd þess
dregst, því lengra drögumst vjer
aftur úr, og eins vegna hins, að
svo virðist sem helst sje von á
að slík hugmynd verði fram-
kvæmd skömmu eftir að hún kem
ur fram. Annars fer svo, að
fjölda margir verða að vísu mál-
inu fylgjandi, en ef enginn hreyf
ir hönd nje fót því til gengis,
þá kulnar hrifningin út smám-
saman og menn venjast á að
telja hugmyndina ótímabæra
eða óframkvæmanlega — aðeins
af því að hún var ekki fram-
kvæmd strax í upphafi.........
Hjer er sannarlega um stórmál
að ræða og stórgott að auki. Það
væri hróplegt ef Alþingi ekki
sinti því.“
Jeg get nú glatt brjefritarann
og aðra þá, sem fylgjandi eru
hugmyndinni um stofnun ríkis-
forlags, með þeim tíðindum, að
margir þingmenn af öllum flokk-
um eru málinu fylgjandi og að
það mun bráðlega komast á dag-
skrá þingsins.
III.
Jeg skal drepa á hin markverð-
ustu rök, sem jeg hefi heyrt
flutt gegn stofnun rikisforlags.
Ýmsir telja sýnt, að forstjóri
ríkisforlags myndi verða ein-
valdur um það, hvaða bækur
kæmu út á íslandi. Engir gætu
kept við hina ódýru útgáfu for-
lagsins. Ef forstjórinn væri
}>röngsýnn maður og hlutdrægur,
}>á gæti hlotist af hið mesta rang-
læti. Sjerstaklega myndi þetta
bitna á ungum höfundum, sem
enn hefðu ekki hlotið viðurkenn-
ingu eða mjög væru skiftar skoð-
anir um.
Mjer er ljóst, að hvenær sem
stjórn forlagsins væri í vondum
höndum, þá gæti af hlotist hróp-
legt ranglæti í garð einstakra
höfunda. Jeg hefi í ritgerð minni
í Vöku tekið það fram, að „stjórn
þess yrði að vera í höndum
manns eða manna, sem samein-
uðu strangan og mentaðan smekk
og andlegt frjálslyndi." Það ættu
ekki aðrir að koma til greina sem
fostjórar slíks fyrirtækis, en
þeir menn, sem fremst standa í
mentalífi þjóðarinrtar, — menn
á borð við t. d. Sigurð Nordal
og Árna Pálsson. Og jeg sje enga
ástæðu til þess að efast um það
fyrirfram, að slíkir menn myndu
fáanlegir til þeirrar veglegu og
ábyrgðarmiklu stöðu, að velja
bækurnar, sem íslenska þjóðin
ætti að lesa.
Mentamálaráðherrann hefir nú
lagt fyrir þingið stórgott frum-
varp um kosning mentamála-
nefndar íslands, er Alþingi kjósi
og starfi að staðaldri. Þessa
nefnd á að gera að sterkri
stofnun, er starfi að því að
koma skipulagi á æðra menta-
líf og hafi á hendi yfirstjórn
þess. Að sjálfsögðu verður nefnd-
in ópólitísk, skipuð fremstu
menningarfrömuðum þjóðarinn-
ar. Þessari nefnd mætti fela að
ráða forstjóra ríkisforlagsins og
væri þar með fengin nokkur
trygging fyrir }>ví tvennu, að
skipun hans væri ópólitísk og
jafnan reynt að'fá til starfans
sem vitrastan mann, mentaðast-
an og víðsýnastan.
Hver sá forstjóri ríkisforlags,
sem slíkum kostum væri búinn,
myndi að sjálfsögðu yfirleitt líta
svo á, að forlaginu væri skylt að
gefa út hvert það nýtt íslenskt
skáldrit, sem af bæri að andríki
og snild — hverjum skoðunum
sem þar væri haldið fram, hvort
heldur höf. rjeðist á t. d. trúar-
brögðin, hjónabandið eða þjóð-
skipulagið. Ríkisforlagið yrði að
líta á }>að sem alveg eðlilegan og
óhjákvæmilegan hnekki fyrir t.
d. trúarbrögðin, ef einn af gáf-
uðustu rithöfundum þjóðarinnar
rjeðist á þau. Það væri ekki þess
hlutverk að taka fyrir munn
hans. Gáfur hans gæfu honum
rjett á málfrelsi.
Ef hjer á landi hefði verið til
ríkisforlag síðasta mannsaldur
og hugsunarháttur mentaðra og
víðsýnna manna sitið þar í önd-