Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1935, Blaðsíða 4

212
LESBÓK MORG íBLAÐSINS
Járnpottar eru hentugastir hjer
til, en eirkatlar foreyðast fljót-
ara en yfir eldi. Allur sá þeirra
partur, er upp úr stendur hverun-
um gatbrennur, en botninu bilar
trauðlega. Sje lagt í þessa hvera-
la>ki eður þeirra úrrensli ógylt
silfur, þá kemur á það roði, sem
strax afstrýkst. Sje ull eður önn-
ur þesskonar línmateria lögð í
þessa hveralæki, verður hún með
langsemi að steini, eður hörðum
mó, þó með sama formi og hlutur-
inn þangað lagður í fyrstu.
Sumir smáhverir eru og þar,
sem spýta deigulmó svo þykkum
sem graut.
Hveravatn þrálega drukkið
meina menn sje þeim mönnum
gott, er brjóstveikir eru. — —
í lýsingu íslands segir Þor-
valdur Thoroddsen frá liverun-
um í Ölfusi, og er þar meðal ann-
ars þetta:
— Rjett fyrir ofan túnið. á
Reykjum norðanvert er Litli-
Geysir, liann hefir á seinni tímum
haft lítið afl við það sem áður
var. Um 1700 teptist hver þessi
af skriðu, er yfir hann fell, og
hafði hann áður orgað ógurlega.
Nálægt 1860 gaus hann 20 fet í
loft upp og við landskjálftannl829
er sagt að hann liafi gosið engu
minna en Geysir hjá Haukadal.
Sagt er að Litli-Geysir hafi fyr
verið í Hveragerði, en flutt sig
við Heklugosið 1597 þaðan á
þann stað, sem hann er nú. (Ann
álar Björns .á Skarðsá). 1815 seg-
ir E. Henderson að hverinn hafi
gosið 15 sinnum á sólarhring með
miklum hávaða og gufumekki, 30
fet og stundum hærra. (Hjer má
geta þess til samanburðar, að
danskur lierforingi, Ohlsen að
nafni, mældi gos Geysis í Hauka-
dal 16. ágúst 1804 og reyndist
það 212 fet á hæð).
Hinum megin við Varmá er
Hveragerði, það er stórt hver-
stæði og hverahrúðursbreiða með
fjölda mörgum hverum, laugum og
smáum leirpyttum, hitinn í þess-
um hverum er ýmislegur, frá
60—99 st. C. Hjer er alt miklu
stórkostlegra en fyrir ofan ána,
þó hve-rirnir gjósi ekki lengur, en
auðsjeð er að jarðhitinn liefir átt
hjer iitrás um langan tíma; merk-
astir eru þar Árnahverir (sem
Eggert Ólafsson kallaT Ákra-
hveri) ; það eru tvær stórar skálar
úr mjallahvítu hverahrúðri með
blágrænu vatni í, mjög svipaðir
Blesa við Geysi. Sagt er að vatn-
ið standi lágt í annari skálinni,
þegar það er liátt í hinni, altaf
á víxl. Hvort skálar þessar eru
leifar hins forna Litla-Geysis í
H veragerði er nú ekki liægt að
segja með vissu. Fyrir norðan og
vestan Hveragerði, ofar í dalnum
er gjósandi liver, sem heitir Grýta.
A'ið jarðskjálftann 1789 breyttusr
hverirnir mjög við Reyki, og
margir nýir komu upp, en flestir
þeirra hurfu þó fljótt aftur. Upp
af Hveragerði mvndaðist líka stór
hver við jarðskjálftana, nóttina
milli 5. og 6. september 1896, með
miklu orgi og óhljóðum; gaus hver
þessi fyrst mest gufu, móbergs
og hverahiiðursmolum og var gos-
ið að sögn jafnhátt Reykjafjalli
(6—700 fet). Fljótt dró J)ó úr
gosum J>essa hvers, og fyrstu dag-
ana gaus hann aðeins 10—12 álnir
og um miðjan mánuðinn hætti
hann öllum gosuni; 1897 var hver-
inn orðinn kýrlátur og barmafull-
ur af vatni með 72° lúta; hver-
skálin var 50 fet á lengd og 25
fet á breidd og sporöskjulöguð.
Eins og sjá má á frainanskráð-
um lýsingum, ber þeim öllum sam-
an um það, að Geysir hafi verið í
Hveragerði. En þar hafa orðið
svo miklar breytingar, að nú verð-
ur ekki með vissu sagt hvar hánn
hefir verið. Ingvar Þóroddsson
fyrrum bóndi á Reykjum segist
hafa heyrt vestasta hverinn í
Hveragerði nefndan Geysi, og get
ur lýsing Halfdans Jónssonar átt
við hann. Og í valllendisba'rði
rjett við þenna hver sjer enn
móta fyrir gömlum götum, og
gæti það ]íka stutt það, að þarna
hafi Geysir verið. Aftur á móti
segja aðrir, að Geysir sje horfinn
með öllu og hafi verið norðar og
austar, og þar hafi reiðgöturnar
verið.
En hvað sem um það er, J)á er
víst, að Geysir héfir ekki verið
undir Hamrinum og er því ekki sá
hver, sem nú er farinn að gjósa.
Þessi hver hefir ekki átt neitt
nafn svo að menn viti, enda mun
afar langt síðán að hann hefir
gosið.
í minni Jæirra manna, sem enn
eru á besta skeiði, hafa orðið
geisimiklar breytingar í Hvera-
gerði. Ymsir hverir hafa horfið
með öllu, en aðrir stækkað, eða
myndast að nýju, svo sem víður
hver og hyldjúpur rjett á lækjar-
bakkanum. Þar var sljettur melur,
en í jarðskjálfta hrundi þar nið-
ur stykki og opnaðist þessi líka
HtH hver. Annar hver sjóðheitur
kom þá upp í sjálfum lækjarfar-
veginum og gaus fram úr bakk-
anum. Þessi hver hefir verið virkj
aður fyrir mjólkurbúið, en hann
getur vel horfið einhvern góðan
veðurdag jafn skjótlega og hann
birtist.
Þannig er alt Hveragerði, sund-
ursoðið og geta opnast hverir
þegar minst varir, jafnvel þar
sem húsin standa. Þess eru dæmi
að jörðin hefir brostið undir fót-
um manna og þeir hafa lent nið-
ur í vellanda vatn og skaðbrenst.
Annars eru mikil þægindi að
jarðhitanum þarna fyrir bygðina,
sem nú er óðum að rísa J>ar upp.
Jarðhitinn er notaður til að hita
húsin og heitt vatn er altaf við
hendina. Og á mel milli tveggja
hvera er „bakarí“ alls þorpsins
og jafnvel sveitarinnar. Það er
þannig, að grafnar eru holur nið-
ur í melinn, rúmlega álnar djúp-
ar. Niður í J)ær eru settir kassar
með deigi í og svo mokað yfir.
Og J)arna soðna brauðin og verða
rauðseidd á nokkrum klukku-
stundum. Það eru kölluð „hvera-
brauð“ og þykja mjög lostæt.
Hinum megin við ána hefir Litli
Geysir verið virkjaður fyrir
Reykjahælið. Gýs hann nú ekki
lengur. En hver véit upp á hverju
hann kann að finna ef snarpur
jarðskjálfti kemur?
Þorkell Þorkelsson veðurstofu-
stjóri segist hafa mælt stóran ný-
myndaðan hver í Hveragerði fyr-
ir nokkrum árum. En er hann