Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1942, Blaðsíða 6
350
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Um órnefni á Akranesi
í Lesbók Morgunblaðsins 11. f.
* m., er grein um örnefni á
Akranesi eftir Björn Bjarnason í
Grafarholti. Sjerstakt tilefni grein
arinnar virðist vera grein Guðbr.
Jónssonar í ritinu „Sveitarstjórn-
armál“. I báðum þessum greinum
eru nokkrar villur sem rjett er
og nauðsynlegt að leiðrjetta. B. B.
telur að Skaginn hafi verið heima-
land frá Görðum. Þetta er hinn
mesti misskilningur, því svo hefir
aldrei verið. í máldagabrjefi fyrir
Garðakirkju frá 1220 stendur svo:
„Ekki fylgir Skagi Gárðalandi“.
og það einkennilega skeður að svo
hefir verið alla tíð, og er enn 'í
dag. Það er ekki nýtt að B. B.
haldi uppi vörnum fyrir Skipa-
skaganafninu. Það þarf ekkert að
deila um það, að alt nesið inn
fyrir Akrafjall hefir í öndverðu
heitið Akranes. En af máldaga-
brjefinu má líka sjá, að þegar
1220 hefir utasti tanginn af nes-
inu heitið Skagi. Þar sem hann
fylgir ekki Garðalandi liggur næst
að álykta að hann (Skaginn)
hafi verið ein jörð og heitið Skagi.
Því það virðist næsta ótrúlegt að
þar hafi ekki verið byggð, fyrst
svona er til tekið í máldagabrjef-
inu.
En hvenær orðinu „Skipa“ er
svo bætt framan við orðið „Skagi“
er mjög erfitt að segja; hinsvegar
liggur í augum uppi hvernig heit-
ið verður til. Þegar útræði hefst
á Skaganum sem verður snemma
og það allmikið, er orðinu „Skipa“
vitanlega bætt framan við, og á
þá orðið Skipaskagi aðeins við
þennan sama tanga (Skaga) sem
ekki fylgdi Garðalandi, en með
þessu verður engin breyting á
Akranesnafninu, og það þokar
ekkert fyrir þessari nafngift. Það
efa jeg ekki t. d. að B. B. viti,
að bæði í ritum og mæltu máli
hefir verið sagt: Skipaskagi á
Akranesi.
Þess var getið að snemma á öld-
um hafi verið þarna mikið útræði,
sem má marka af því að árið
1428 brotna þar 28 skip og bátar
í miklum sjáfargangi, þetta sýnir
Svar við ,
vel hve útræðið hefir þá þegar
verið mikið, því ástæðulaust er
að halda að allir bátar hafi farið
sömu leiðina jafnvel þó veðrið
væri vont. Þetta ætti að vera nóg
til að sýna fram á að Skipaskaga-
nafnið var ekkert óeðlilegt. En
það er næsta einkennilegt hve
þetta Skipaskaganafn er lítið not-
að alla tíð. Það hafa fróðir menn
sagt, að það kæmi ekki fram í
skjölum og gjörningum fyr en
mjög seint og jeg hygg að það sje
rjett. En það held jeg sje ekki
rjett hjá G. J. að Skipaskaga-
nafnið hafi nokkurntíman færst
yfir alt nesið sem kallað var
Akranes. Því enda þótt læknis-
hjeraðið væri rjett fyrir síðustu
aldamót kallað Skipaskagalæknis-
hjerað, er rangt að álykta, að með
því hafi Skipaskaganafnið færst
yfir á alt hið sama svæði sem
hjeraðið nær yfir, sem ekki er
einu sinni hið forna Akranes,
heldur Leirár- og Melasveit og
Hvalfjarðarströnd.
En þetta „Akraskaganafn“ sem
G. J. talar um hefi jeg bókstaf-
lega aldrei heyrt nefnt, nje sjeð
skrifað fyr.
Enn er það ekki rjett hjá B. B.
að Skaginn hafi altaf verið út-
róðrar- og lendingarstaður Garða-
bænda. Því það er vitað að þeir
höfðu útræði frá Sólmundarhöfða;
enda er það miklum mun styttra
frá Görðum heldur en ofan í
Skaga.
Jeg var mörg sumur eftir alda-
mótin í uppsveitum Borgarf jarðar-
og Mýrarsýslum, og heyrði þá
.jöfnum höndum talað um að fara
út á Skaga eða út á nes. Sömu-
leiðis fanst mjer Reykvíkingar
jafnvel fram um 1915 tala um að
fara upp á Skaga, eða koma ofan
af Skaga.
Það er alveg fráleit fullyrðing
hjá G. J. að Akranes hafi verið
skóglaust, því í öllu þessu landi
eru miklar skógarleifar alt niður
á Skaga, og það land sem nú
fellur sjór á. Er hjer eins og allir
'rein B. B.
vita mótak óvenjugott og „lurk-
um lamið“.
Ályktun B. B. hinsvegar, um
hvernig Skipaskaganafnið rými
fyrir Akranesnafninu með „illri
dönsku“ eins, eða fleiri manna,
er og líka mjög hæpin svo ekki
sje meira sagt. Sannleikurinn er
sá þó einkennilegt megi virðast,
að Skipaskaganafnið hefir alla
tíð verið mjög lítiv notað heima
fyrir. Alt frá því fyrir 1880 er
Akranesnafnið „dóminerandi“ í
bókum, brjefum og skjölum sem
í mæltu máli. Bendir það til að
Akurnesingar hafi aldrei með-
gengið Skipaskaganafnið. Meðan
hreppurinn var einn hjet hann
Akraneshreppur, og síðar Ytri-
og Innri-Akraneshreppur. í kaup-
túninu hjetu flest húsin einhverju
nafni alt fram á síðustu ár. Þó
voru tvö hús sem í öllum hrepps-
bókum voru kölluð Akranes. —
Annað var í daglegu tali kallað
Böðvarsrús (byggt 1882) hitt
læknishús (byggt 1894) en hvor-
ugt húsið hjet þetta.
Jeg held að Skipaskaganafnið
þoki fj^rst og fremst af því, að
Akurnesingum í heild sinni þótti
nafnið fallegra, og þeim hefir
fundist tanginn bera nafn með
rentu, þar sem hver þumlungur
lands var ræktaður annaðhvort í
tún eða garða. Og það er trúa mín
að á því verði engin breyting ger,
og þó svo væri, verði hún að vett-
ugi virt; alt að einu þó Akurnes-
ingar hugsi ekki um neitt frá-
hvarf frá sjónum, nje hafi neina
fordóma á Skipaskaganafninu.
Ól. B. Björnsson.
Maður nokkur vann í skrifstofu.
Hann var hneigður fyrir bók-
menntir og hundleiddist þetta and
lausa stagl.
Eitt sinn sagði skrifstofustjór-
inn við hann: „Þjer komið o^t
mjög seint til vinnu yðar“.
„Já rjett er það“, sagði sá
áhugalausi^ „En hafið þjer tekið
eftir því, hvað jeg fer snemma?"