Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.1946, Blaðsíða 6

98
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
veðráttuna á Atlantshafsströnd
Ameríku á sumrin. Þá er mollulegt
á morgnana, dálítið ljettara loft og
bjartara um miðjan daginn, en
dnmgalegt og mollulegt aftur á
kvöldin. Öfugstreymið heldur
gufum og reyk niðri. Það er að
eins um miðjan daginn að jörðin
hitnar svo, að uppvindar geta
myndast og hreinsað lo'ftið dálítið.
Á mótum öfugstrevmisins er
loftið oft tilsýndar eins og sjór,
sjeð úr flugvjel; eða þá eins og
grátt teppi, sem er þanið milli
himinskautanna.
Öllum uppvindum eru sett tak-
mörk. Þegar hinar heitu loftból-
ur fljúga upp í loftið eins og flug-
belgir, rekast þær á miklu kaldara'
loft og fletjast þá út, en við það
minkar hitinn í þeim. Þannig er
það altaf með loftið, það hitnar
þegar því er þjappað saman, en
kólnar þegar það þynnist. Þannig
verður uppvindurinn að samlaga
sig kaldara lofti og við það missir
hann kraft sinn — venjulega svo
sem hálfan annan kílómeter frá yf-
irborði jarðar. Og gott er það. Ef
allir uppvindar gætu haldið áfram
endalaust, mundi ^ufuhvolið ekki
vera annað en þrumur og elding-
ar, og jörðin óbyggileg.
Stundum eru uppvindar mettað
ir af gufu, sem þeir taka með sjer
frá jörðunni. En þegar þeir koma
svo hátt að þeir fara að kælast.
þjettist gufan og verður að dögg.
Hver daggardropi er eins og frum
eind og margar þúsundir þeirra
þarf í einn regndropa. En þessar
miljonir vatnseinda, sem dansa
þarna í uppvindunum — það eru
skýin.
Leiðarvísir siglingamanna.
Á heitum sumardegi hrannast
oft ský inni yfir landi, en bjart og|
heiðríkt«er til hafsins að líta. Þetta
stafar af því að jörðin er heit og
þar myndast uppvindar, en sjór-
inn er kaldur og þaí eru engir
uppvindar.
í þessu höfum vjer einnig ráðfy
inguna á því, hvernig eyjabúar í
Kyrrahafi gátu siglt hiklaust
hundruð' kílómetra milli eyja. án
þess að hafa leiðarstein. Sólsteikt
eyja er hitablettur í köldu hafinu.
Þess vegna myndast þar uppvind-
ur, sem hleður saman skýjum yf-
ir eynni. Eyjan sjálf er máske ekki
sýnileg úr litlum bát fyr en komið
er svo að segja fast að henni. En
skýin yfir henni geta menn eygt
í 150 kílómetra fjarlægð, og sigl-
ingalistin er ekki önnur en sú, að
stefna á þau.
Uppvindar, sem orðnir eru að
skýjum, er enn uppvindar. Skýin
eru að vísu dimm og svört, en þau
eru þó hlýrri en loftið umhverfis,
og halda áfram að hækka. En
stundum tekst þetta ekki. Skýin
missa vætu sína, eð.a rekast á öf-
ugstreymi og eyðast. Aftur á móti
sameinast stundum ský frá mörg-
um ijppvindum, svo að úr verður
ein breiða, sem skyggir á jörðina.
Þá er uppstreyminu lokið.
Þegar uppvindar hafa myndað
ský, kemur það stundum fyrir, að
frá þeim sjálfum streymir hiti.
Það er sólarhiti sem leysist úr
læðing. Mörgum dögum áður hafði
sólarhitinn valdið uppgufun niðri
á jörðu og uppvindur tók gufuna
með sjer. Og í gufinni helst sólar-
hitinn enn. En þegar skýin koma í
kaldara loft, verður mikil um-
breyting. Gufan þjappast saman í
rigningu, en hitinn úr henni fer út
í loftið. Hjer 'er ástæðan til þess
að öfugstreymið dugir ekki altaf
sem hemill. Hinn leysti hiti vatns
gufunnar kemur í veg fyrir árekst
ur. *
Þrumuveður.
Stórkostlegasta afleiðing upp-
vindanna er þrumuveðrið. Af
jörðu sjeð er þrumuvéður einn ó-
skapnaður, lág kolsvört ský, svipti
vindar, rigning, hagljel, eldingar og(
þrumur. En sjeð úr loftinu er þetta
ein heild — ógurlegt skýjabákn
hlaðið geysilegum krafti. Ástæð-
urnar til þeirrar mögnunar eru
margar, en aðalástæðan er sú, að
loftið í skýþýkninu er rakt og
heitt. En það, sem kemur á stað
gauraganginum er hinn óstjórnlegi
hraði uppvindsins. Gufan þjettist
í regndropa, en loftið kemur á
móti þeim með enn meiri hraða
og tvístrar þeim í smá agnir. Hið
sundur tætta regn hleðst af nega-
tivu rafmagni, en vætan í skýinu
er hlaðin „postitivu“ rafmagni. Og
þegar hinum sundur tættu regh-
dropum slær aftur upp í skýið,
kemur útlausnin — eldingin.
Oft kemur það fyrir, að hið
sundurtætta regn þyrlast upp í
gegnum skýin, upp í ískalt loft
og frýs, fellur svo niður en er
þeytt upp aftur og þannig gengur
koll af kolli. Þetta má sjá á því
að haglkornin, sem falla til jarðar
eru líkust lauk, hvert lagið utan
á öð-’\ TÆeð þessu, að vera sveifl-
að hvað eftir annað í gegnum rök
skýin, taka utan á sig vætu og
frjósa á ný, verða haglkornin
stundum svo stór að þau geta
drepið skepnur og beyglað þök á
bílum. En til þess að þeyta slíku
korni upp í gegnum skýin þarf
vindhraða sem er 300 km. á klst.
— beint upp í loftið.
Slíkur ofsi getur hlaupið í hinn
sakleysislega gust, sem grípur
blað af götunni og sveiflar því
upp fyrir húsin.
— Uraníum-atómið er einn eitt
hundrað miljónasti úr þumlungi í
þvermál.