Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1948, Blaðsíða 4

312
LESBOK MORGUNBLAÐSINS
ofan í vasa fólksins Hjer mætti nefna
mörg einstök dæmi til staðfestingar
þcssari almennu lýsingu, en það yrði
ai'tof langt mál.
Arið 1450 gaf konungur, sem þá
var Kristján I., út tilskipun um
stjórnarhagi á íslandi, og nefnist hún
Longarjettarbót. Rjettarbót þessi er
stórlega fróðleg, því að hún sýnir,
hvað konungi finnst sjerstaklega
þörf á að banna, og þar með, hvað
verið hefir tíðkað í stiórnarfari lands-
ins um þær mundir. Konungur býð-
ur fyrst hirðstjórum og lögmönnum
að skipa hverjum manni lög og rjett,
hvort sem hann sje ríkur eða fátæk-
ur, og láta eigi gjafir, mútur, vinfengi,
eða frændsemi ráða neinu um það.
Því næst bannar hann allar óspektir
og upphlaup, gripdeildir, rán og of-
ríki eins og átt hafi sjer stað að und-
anförnu, og óþarfa yfirreiðir, sem al-
menningi stafi þyngsli af og átroðn-
ingur.
A næstu áratugum áður en As-
hildarmýrarsamþykkt er gerð, gerð-
ust þrír atburðir á Suðurlandi, sem
sýna ljóslega rjettaröryggi manna á
þessari róstusömu öld. Þessir atburð-
ir eru Krossreið, Oddgeirshólareið og
Stóruvallareið.
Haustið 1471 riðu þeir Þorvarður
Eiiíksson, Loftssonar ríka, og Narfi
Teitsson með sveit manna að Krossi
í Landeyjum, heimili Magnúsar
bnnda Jónssonar, og drógu hann nak-
inn upp úr rúminu og drápu hann,
er. særðu konu hans, sem vildi duga
mr.nni sínum. Kom Magnús engum
boðum eða bænum fyrir sig. Illvirkj-
ar þessir voru dæmdir útlægir og
fnðlausir og eignir þeirra undir kon-
ung
Haustið 1473, þann 3. okt., reið
Þorleifur Björnsson hirðstjóra hins
ríJra með flokk manna heim að Odd-
geirshuólum í Flóa og gerði þar mikil
hervirki. Saurguðu þeir kirkjuna og
hennat griðastaði með höggum, slög-
ur. og blóðsúthelliugum, því að fólk-
ið á bænum hafði leitað sjer skjóls
í kirkjunni. Um *ilefni þessarar heim-
sóknar er ekki kunnugt, en þeir Þor-
leifur tóku aflausn af biskupi árið
efiir, og er ekki getið um, að þeir
hnfi sætt frekari ákærum. Nokkrum
átum síðar var þessi sami Þorleifur
skipaður hirðstjóri á íslandi.
Vorið 1476 eða 1477 gerðist sá fá-
hoyrðí viðburður, að útlendir eftir-
legumenn riðu upp að Stóruvöllum á
Landi, heimili lögmannsins sunnan
og austan á íslandi, Odds Ásmunds-
sonar, sem var orðinn aldraður mað-
U", og drápu hann. Þessum atburði
lýsir síra Jón Egilsson í Hrepphól-
um svo í Biskupaannálum sinum:
„Það hafði skeð á dögum biskups
Sveins og Magnúsar, að skip kom um
haustið eitt á Eyrarbakka, og lágu
um veturinn á Stokkseyri og þeirra
skip þar fyrir framan, sem þar er
kallaður Danapollur, — því þeir
hjeldu þá danska, — og Danabaðstofa
er þar kölluð. Einn þeirra átti frillu
unp á Kekki, og þann drápu þeir.
Um vorið í vertíðarlok drápu þeir
ráðsmanninn frá Skálholti út á
Bjarnastöðum. Sök veit jeg ekki þar
ti'.. Þaðan riðu þeir og til Stokks-
eyrar og svo strax þaðan og austur
til Stóruvalla og hjuggu þar höfuðið
af lögmanninum við dyraþverskjöld-
inn og riðu Þjórsá fyrir ofan Krók.
Með það sigldu þeir í burtu“.
Þannig var þá ástandið í landinu á
síðustu áratugum 15. aldar. Menn
voru ekki óhultir um líf sitt á heimil-
um sínum fyrir ofbeldismönnum fyr-
ir utan allt arinað agaleysi. Hvar
voru nú ákvæði Gamla sáttmála um
það, að konungur skyldi láta lands-
menn ná friði og íslenskum lögum?
Geymd voru þau, en ekki gleymd.
Þjóðin minntist enn fornra rjettinda
sinna. í annað sinn kvaddi hún sjer
hljóðs, og nú ganga Árnesingar einir
fram fyrir skjöldu Það var með sam-
þykktinni að Áshildarmýri árið 1496,
sem- vjer minnumst nú hjer í dag.
IV.
Skömmu fyrir alþingi sumarið 1496
komu Árnesingar saman hjer að Ás-
hi'darmýri, sem um þær mundir hef-
ir verið almennur samkomustaður
hjeraðsbúa, til þess að ræða um lands-
ins gagn og nauðsynjar. Þar voru
saman komnir allir lögrjettumenn úr
sýslunni, bændur og alþýða manna.
Varð mönnum tíðrætt um óstjórn þá
og agaleysi, sem ríkti í landinu og
hversu illa væri efnd þau heit, er
konungur hafði gengist undir fyrir
rúmum tveimur öldum, er Islending-
ar gengu honum á hönd. Varð það
að ráði að senda brjef um þetta efni
tií alþingis, þar sem æðstu menn
landsins væru minntir á forn rjett-
indi þjóðarinnar og á hvern hátt Ár-
nesingar hygðust framfylgja rjetti
sínum með almennum samtökum
hjeraðsbúa. Brjef þetta, sem síðar
hefir verið kallað Áshildarmýrar-
samþykkt, hefst á þessa leið:
„Öllum mönnum, þeim sem þetta
b:jef sjá eður heyra, sendum vjer
lögrjettumenn, landsbúar og allur al-
múgi í Árnesi hirðst'órum, lögmönn-
um og lögrjettumönnum á alþingi
kveðju guðs og vora.
Vitanlegt skal yður vera, að vjer
höfum sjeð og yfirlesið þann sátt-
mála og samþykkt, sem gjör var á
millum Hákonar konungs hins kórón-
aða og almúgans á íslandi, sem hann
vottar og hjer efti; skrifað stendur'*.
Þessu næst taka fundarmenn upp
í brjef sitt öll ákvæði Gamla sátt-
mála, sem jeg hefi áður rakið í upp-
hafi máls míns. En að því búnu snúa
þeir sjer að hinu sjerstaka tilefni
briefsins og samtökum þeim, er þeir
bindast nú til varnar rjettindum sín-
um, og mæla á þessa leið:
,,Nú fyrir þessa grein, að oss þykir
þessi sáttmáli eigi svo haldinn vera
sem játað var fyrir sakir lagaleysi
ofsóknar og griðrofa, ómögulegar á-
reiðir og nóglegra fjárupptekta og
manna, sem nú gjort hefir verið