Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1949, Page 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
559
stórum sauðfje og hross um land
alt. Vorið kalt og hart með stór-
um köstum og tók mjög fyrir afla.
Gekk blóðsótt og dó fólk sums stað-
ar úr vesöld. Margir urðu bráð-
dauðir á Vesturlandi, Skagaströnd
og víðar, og heldu menn af há-
karlsáti. Alt þrengdi að í senn,
bjargarskortur af landi og sjó,
höndlunardýrtíð og matvörubrest-
ur, því að þær fluttust litlar, þó
skip kæmi á hafnir. Var tjöldi
manna bjargarlaus á veturnóttum
Gerðust stuldir og hrifsan víða, og
mesta umferð um haustið, og varð
ei hamið, því bjargleysi var hvar-
vetna.“ í Reykjavík var þá matar-
laust í búðum þegar í ágúst, nema
eitthvað örlítið af bankabyggi. —
Allur fiskur var upp seldur, því að
Parker hinn enski hafði látið greip-
ar sópa um hann.
Öll þessi ár var Gísh í siglingum,
seldi íslenskar vörur og sótti er-
lendar vörur. Þótti það ekki heigl-
um hent eins og þá var ástatt, er
hinn mesti ófriður geisaði, og vík-
ingaskip voru um öll höf.
En árið 1813 kom fyrir atburður
er varð þess valdandi að Gísli flutt-
ist búferlum til Kaupmannahafnar
Árið áður varð Castenskjöld
stiptamtmaður hjer, en það sumar
sigldi Gísli eins og vant var og fóru
flestir kaupmenn í Reykjavík utan
með honum. Var hann vetrarlangt
ytra. En er hann kom heim var
kona hans vanfær og þótti honum
það með ólíkindum, er hann hafði
verið svo lengi að heiman. Grunaði
hann Castenskjöld um það að vera
í'öður að barninu, og lenti í hart
milli þeirra út af því. Segir Gísli
Konráðsson það „almæli að Casten-
skjöld bætti Gísla fyrir sig með
gjaldi eigi alllitlu“. Síðan seldi
Gísli búslóð sína hjer og sigldi með
konu sína og börn þá um sumarið
til Kaupmannahafnar og átti þar
heimili síðan.
Castneskjöld vrar ungur maður og
htt reyndur, aðalsmaður og leit
stórt á sig. Rak hann verslun hjer
fyrir sig, eins og Trampe hafði gert,
og átti því í sífeldum brösum við
kaupmenn. Hann var stiptamtmað-
ur í 5 ár og fekk mjög einhliða dóm
h'já íslendingum. Espholin segir
um hann: „Fór Castenskjöld lítt
að annara ráðum og var æskulegur
í háttum, og gaf sig meira við kaup-
skap en stjórn, og vildi lítt hlutast
til um rjettdæmi, en var ærið ör
við suma menn, og var því snúið
svo fyrir honum að þeir nyti meira
kvenna þeirra, er þeim voru ná-
komnar, en sín sjálfra."
Bjarni Thorsteinsson amtmaður
gaf honum þennan dóm: „Var
Castenskjöld einhvær sá ljelegasti
stimptamtmaður, sem verið hefur
á íslandi, veill af ímyndunarveiki,
þekkingarlaus og óduglegur til
embættisstarfa, fjegjarn og hlut-
drægur og heiptrækinn, þegar því
var að skifta.“
Geir biskup Vídalín sagði um
hann: „Hygg jeg hann vanti eitt
og annað, sem betra er að hafa en
án vera fyrir stiptamtmann hjer
— tel jeg auk annars til þess stöð-
uglyndi og orðheldni."
En snjallast komst Bjarni Thor-
arensen skáld að orði, er Casten-
skjöld fór heðan, að hann hefði
verið „leiður á öllu íslensku og alt
íslenskt leitt á honum.“
Þessir vútnisburðir sýna að mikill
mannamunur hefur v-erið á þeim
Gísla, og Gísla ekki láandi þótt
hann vildi ekki vera lengur undir
því háyfirvaldi, enda þótt hann
tæki konu sína í sátt og kallaði
barn hennar sitt barn. (Það var
drengur og hjet Karl). Hann reynd-
ist og vel bræðrum konu sinnar,
þeim Bjarna í Mýrdal og Pjetri á
Vatnsleysu, sem báðir voru fátækir.
Tók hann tvö börn af Pjetri og
mannaði þau. Sýnir þetta alt hver
mannkostamaður hann var.
ÞÓTT Gísli hefði flutt búferlum
af landi brott stjórnaði hann enn
verslun Jacobæusar af miklum
dugnaði. Hafði verslunin nú fært
út kvíarnar. Reisti Gísli nú stórt
hún sunnan við búðina og stóð
það til skams tíma og var venju-
lega kallað Melstedshús, því að
Sigurður Melsted hafði eignast það
og bjó þar lengi (þar stendur
nú viðbygging Útvægsbankans). En
árið 1821 seldi hann Jacobæusi sínn
hluta í værsluninni. Gerðist þá
verslunarstjóri þar Einar Jónsson,
föðurbróðir og tengdafaðir Jóns
Sigurðssonar forseta.
Gísli keypti sjer nú skip og gerð-
ist lausakaupmaður. Þóttist hann
með því móti geta unnið löndum
sínum meira gagn og komið ár sinni
best fyrir borð. Hafði hann og feng-
ið mikla reynslu í siglingum og við
að kaupa vörur og selja. „Þótti
hann jafnan vel löndum sínum og
bauð tíðum hæst verð fyrir íslensk-
ar vmrur. Kom öðrum kaupmönn-
um það oft illa, og varð jafnan
þrakk um það milli þeirra í Reykja-
vík, en hann kallaði þá ei kunna
að versla er þeir drægi jafnan í
ótíma að ákveða verðlagið. Kvaðst
því skyldu vera búinn að ferma
skip sitt á undan þeim og hafa selt
vöruna ytra áður en þeir fengi sjer
við komið.“
FÓR nú svo fram um hríð. En 1826
varð Schram kaupmaður í Spá-
konufellshöfða að hætta verslun
vegna skulda. Keypti Gísli þá versl
unina og kom þangað í júní um
sumarið, og verslaði þar upp frá
því. Bætti hann mjög verslun norð-
an lands um langan tíma og var
Húnvetningum nýtt um slíkan
markað heima í hjeraði. Höfðu þeir
áður orðið að sækja verslun suður
í Reykjavík, því að venjulega kom
ekki nema eitt skip í Höfða og
hafði þá stundum engan kornmat
meðferðis. En nú kom Gísli með