Lesbók Morgunblaðsins - 20.07.1952, Blaðsíða 2

358
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
það víða verið siður á Suðurlandi,
að ekki voru til hús yfir sauði, önn-
ur en jötulausar fjárborgir. Borgir
þessar voru venjulega kringlótt
byrgi, hlaðin í topp og gátu verið
6 alna háar eða meira. Stundum
var þó reft yfir þær og voru vegg-
ir þá ekki nema svo sem 2 alna
háir. Dvr voru svo lágar, að fé var
aðeins gengt um þær, og engin
hurð fyrir þeim. Inn í þessar borg-
ir var fénu ætlað að hörfa í hríð-
um og illviðrum, og stóðu þær því
oft langt frá bæum.
★
Þessi borg er öðru vísi, nema
hvað hún er hringlaga. Hún er svo
miklu stærri en aðrar fjárborgir, að
henni svipar helst til hrossaborg-
anna, sem fyrrum voru í Eyafirði
og Skagafirði. Dymar voru þó upp-
haflega svo lágar og þröngvar, að-
eins 1 metri á hæð, að af því sést
að þetta hefir verið sauðfjárborg
en ekki hrossaborg. Einu sinni
hafði þó tryppi skriðið þar inn með
einhverjum hætti, en komst ekki
út sjálfkrafa og mönnum tókst ekki
heldur að koma því út fyr en dyrn-
ar voru hækkaðar og ná þær nú
upp úr tóftinni. En tveir stórir
steinar, sem notaðir höfðu verið
sem árefti yfir dymar, eru þar enn
til sýnis, annar fyrir utan tóftina,
en hinn liggur á tveimur steinum
inst við vegg inni í tóftinni og er
þar eins og setubekkur.
Hleðslan að innan er mjög vand-
virknislega af hendi leyst. Hafa
verið valdir í hana aflangir stein-
ar, með sléttum fleti á endanum,
sem snúa inn í borgina. Víða eru
smásteinar eða steinflísar hafðar
til þess að skorða steina og yfir-
leitt er hleðslan slétt og holulítil.
Ytri hleðslan er með nokkuð öðrum
hætti. Þar hefir sýnilega verið
kappkostað að binda hleðsluna sem
bezt, þannig að hver steinn styddi
annan. Þessi hleðsla er því ekki
jafn slétt og hin. Stærst er grjótið
neðst og skagar undirstaðan sums
staðar nokkuð út úr veggnum og
virðist svo sem hleðslumaður hafi
ekki gætt nákvæmlega hringlögun-
arinnar þegar hann lagði undir-
stöðuna, en rétt það af á næsta
hleðslulagi.
★
Enginn veit nú hve gömul þessi
borg er og það mun sennilega reyn-
ast erfitt að kveða nokkuð á um
aldur hennar. Sjálf veitir hún litlar
uppiýsingar um það, því að ekki
hefir byggingameistarinn haft fyr-
ir því að klappa ártal á stein til
minningar um það hver.ær hún var
hlaðin, nema ef vera skyldi að hann
hefði klappað það á klöppina inni
í borginni. Hafi svo verið þá sést
nú ekki fyrir því, vegna þess að
taðskán þekur alla klöppina og
hefir fylt upp allar ójöfnur, svo að
gólfið er eggslétt. Er það nú alt
grasi gróið og er mjög vistlegt
þarna inni, enda er sagt, að þegar
séra Stefán Thorarensen var prest-
ur á Kálfatjörn, þá hafi hann stund-
um farið með fólk sitt á sunnudög-
um upp í borgina og veitt því þar
súkkulaði. Af því má ætla að þá
hafi fyrir nokkru verið hætt að
hýsa fé í borginni, því að tæplega
hefði presti þótt þar aðlaðandi ef
ber taðskán hefði verið að sitja á.
Gólfið hefir verið gróið. Inni í
borginni er skjól fyrir öllum áttum
og það hefir ekki verið amalegt að
liggja þar í grænu grasinu og njóta
sólarylsins, eða fara í leika. Héfir
þá sjálfsagt oft verið glatt á hj^lla
þarna.
Sumir munu nú ef til vill segja
að einhverjar upplýsingar um ald-
ur borgarinnar mætti fá með því
að rannsaka hve þykk taðskánin er
þar inni. En það er afar hæpið,
enda þótt hægt væri að grafa upp
hvenær hætt var að nota borgina.
Menn vita ekkert um hve margt fé
hefir verið þarna að staðaldri á
vetrum, og svo eru miklar líkur til
að þarna sé ekki öll sú taðskán,
sem safnast hefir í borginni. Það
er einmitt mjög líklegt að stungið
hafi verið út úr henni hvað eftir
annað. Vatnsleysustrandarbúar
hafa frá ómunatíð verið í hraki
með eldivið, og því er líklegt að
prestarnir á Kálfatjörn hafi notað
sér það tað, sem safnaðist í borg-
ina.
En annað aldurseinkenni væri ef
til vill tryggara. Það er mosinn og
skófirnar, sem sezt hafa utan á
steinana í hleðslunni. Nú veit ég
ekki hvort hægt er að ákveða um
aldur skófa, með því að rannsaka
þær, en leystar hafa þó verið ýms-
ar gátur, er ekki sýndust auðráðn-
ari.
Stærð borgarinnar gefur nokkra
vísbendingu um að hún sé gömul.
Borgin er í landi Kálfatjarnar og
heitir Staðarborg, kend við kirkju-
staðinn. Hún er reist handa fé
prestsins á Kálfatjörn. Fyrir ofan
hana er lægð í heiðina og nefnist
Lágar. Þar hefir alla jafna verið
bézta beitilandið, síðan sögur fara
af. Hún er því sýnilega reist í þeim
tilgangi, að útigangsfé prestsins
gæti leitað þar skjóls, eða verið
rekið þar inn á kvöldin. En þá sést
líka, að sá sem bjó á Kálfatjörn
pm þær mundir, hefir verið vel
fjáreigandi og áit margt útigöngu-
fé, því að hægt mun að koma á
annað hundrað fjár inn í borgina.
Stærð borgarinnar hefir auðvitað
verið miðuð við það, hve margt fé
þurfti að hýsa í henni. Menn voru
ekki að byggja stærri skýli fyrir
fé sitt en þeir þurftu nauðsynlega.
★
Um 1700 var sá prestur að Kálfa-
tjörn er Oddur Árnason hét. Sauð-
fjáreign hans var þessi (samkvæmt
Jarðabókinni): 14 ær, 4 sauðir tvæ-
vetrir, 7 sauðir veturgamlir, 2
hbútar og 6 lömb. Ekki hefir hann
þurft á hinni stóru fjárbovg að
halda.