Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.1952, Page 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
375
um að höggnir voru hellar til þess
að geyma í þeim fé og hey. Og í
öðru lagi sýnir hún það að hann
setur Vestmenn í samband við
þessa hellagerð { öndverðu, því að
þrælar í fornöld voru undantekn-
ingarlítið af vestrænum ættum,
írar eða Skotar. Þetta er til stuðn-
ings þeirri tilgátu, að elztu hellarn-
ir séu gerðir af Vestmönnum, og
að þeir hafi kunnað til slíkrar húsa-
gerðar. sem var óbekkt í No,'or’;.
Eftir þessu að dæma ætti elztu
liellarnir því að vera írá landnams-
öld. En er hægt að staðnæmast þar?
Ef vér teljum líkur til þess, að
írsldr þrælar hafi verið hafðir til
þess að höggva hella, vegna þess
að þeir kunnu það verk, þá hlýtur
mann að gruna, að hinir írsku
menn, er hér höfðu hafst við í 103
—150 ár áður en Ingólfur Arnar-
son kom til landsins. muni lika hafa
gripið til þeirrar kunnáttu sinnar
að gera slík jarðhús. Það voru hiti
beztu húsakynni í jafn köldu lofts-
lagi og hér er, eins og Lethbridge
hefir bent á.
Með því að velta þessu Þ'rir
kemst maður að þeirri niðurstöða
að öll rök hnigi að því, að hér á
landi sé til hellar, sem eru eldri en
byggð Norðmanna og þvi gerðir af
Pöpum. Hitt er annað mál, hvort
oss tekst nokkru stnni að henda á
þessa hella og greina þá frá öðrum
hellum yngri. Og það tekst ekki
nema því aðeins að hér finnist
fleiri fornmannahellar en þeir, sem
þegar eru kunnir. Menn hafa breytt
hellunum alla vega, þeir hafa
breyzt af notkun (sem hlöður eða
fjárhús), úr veggjum og lofti hefir
hrunið og’ stundum hefir loft fallið
niður á kafla, göng og aíhellar hafa
lokast en gjögur gerð fyrir jötur og
sums staðar grafnir brunnar. AUt
þetta og ýmislegt fleira hjálpast að
til að gera hellana óþekkjanlega.
Og af ritgerð Matthíasar Þórðar-
sonar í Árbók fornleifafélagsins
1930—31, má sjá að ekkert verður
ákveðið með vissu um aldur þeirra
hella er hann rannsakaði, og voru
þeir þó margir, ! ýmsum hellum
eru að vísu ártöl og krot á veggj-
um, en það er flest írá seinni öldum
og allt fram á vora daga. Um það
segir Matthías svo: „Þó að fæstir
aí þessum hellum séu mjög fornir,
eða stórkostleg mannvirki, og þó að
þeir séu hvorki forsögulegir ná
furðulegir að neinu levti. þá eru
þeir samt allmerkilegir margir og
verðskulda athygli og varðveizlu.
Þeir eru sumir allra húsa elztir hér
á landi og eru líklegir til þess að
standast betur tímans tönn um ó-
komnar aldir en flest þau mann-
virki, sem ofanjarðar eru“.
Um hellana hjá Hellum á Landi
vitum vér að þeir eru að minnsta
ko=ti 600 ára gamlir.
í þjóðsögum Jóns Árnasonar er
þeirra getið á þennan hátt: „Víða
eru stórir hellar hér á landi og eru
sögur til um það, að þeir séu miklu
stæm en menn viti nú til eða hafi
kannað......Viðlíka saga er sögð
um helli einn á Hellum á Landi,
og er nú hafður fyrir fjós og hey-
garð, og sé það hvort tveggja að
vera afhellar í hellismynninu, þar
sem heygarðshellirinn byrjar. Sagt
er að þessi hellir liggi vestan undir
öllu Skarðsíjalli og út fyrir Þjórsá,
og kunna menn þá sögu um, að einu
sinni hafi alikálfur, sem gekk í hev-
hellinum á Hellum sloppið inn í
aðalhellinn. En fjósamaður varð
var við þetta og elti hann langa
leið, að því er hann ímyndaði sér
til útnorðurs, þangað til hann
heyrði ógurlegan vatnanið yfir
höfði sér. Þar skildi með kálfinum
og honum, því kálfurinn hélt áfram
en maðurinn þorði ekki lengra, og
sneri þar aftur og ætlaði að það
mundi hafa verið Þjórsá, eftir
vegarlengdinni, sem hann heyrði
belja yfir höfði sér. En kálfurinn
kom nokkru seinna fram á Stóra-
núpi í Eystra-Hrepp“.
Aðrir segja að maðurinn hafi
vaðið í sandi í hellinum og hafi
skór hans verið fullir af gullsandi,
þegar hann kom heim. Nokkrum
dögum síðar hafi hevrst baul undir
hiónarúminu á Stóranúpi, og er
grafið var til, fannst þar kálfurinn
undir og var rófulaus, og var það
kennt, orminum, sem lægi á gullinu.
Matthías Þórðarson skoðaði
þennan helli 1917 og lýsir honuia
ýtarlega og afhellinum eða göng-
unum út úr honum. Nú er orðin
talsvert mikil brevting á þarna. í
staðinn fvrir skemmuna, sem stóð
við forskála hellisins, er nú komin
stór hlaða og byggði Magnús bóndi
Jónsson hana fyrir nokkrum árum.
Hann varð að grafa miklu dýpra
fyrir undirstöðum, en hann hafði
ætlað sér í fyrstu. Fór hann þar í
gegn um tvö lög af eldfjallaösku,
sem voru alveg óhreyfð, og undir
þeim fann hann leyfar af gömlu
f jósi, báshellur og flór. Sýnir þetta
að fyrir ævalöngu hefir verið fjós
þarna í sambandi við hellirinn, eins
og segir í þjóðsögunni. Gólfið í
hlöðunni má heita slétt við hellis-
gólfið. eins og' nú er.
Annan helli, norðar í túninu,
skoðaði Matthías einnig og lýsir
honum. Sá hellir hefir frá ómuna-
tíð gengið undir nafninu Hesta-
hellir. En enginn mundi til þess að
hann hefði verið notaður, því að
hann var fullur af mold. Árið 1873
tók upp hellinn Jón smiður Jóns-
son, faðir Davíðs múrara á Grettis-
götu 33B í Reykjavík. Hefir þetta
síðan verið lambahellir.
Afhellirinn í stóra heyhellinum
var einnig fullur af mold um langa
hríð, en árið 1914 réðust þrír ungl-
ingar i það að hreinsa hann. Voru
það Stefán sonur Jóns smiðs og tvö
börn Filippusar Guðlaugssonar,
'Björgvin og Árný, sem nú er skóla-
stjóri í Hveragerði. Þegar verkið