Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1957, Blaðsíða 6

é
246 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Jarðmælingar þurfa að vera miklu
nákvæmari en nú er
1/lSINDAMENN vona, að á „jarð-
eðlisfræðiárinu“, sem hefst 1.
júlí í sumar og stendur til ársloka
1958, muni þekking á jörðinni stór-
um aukast. Á þessum tíma vinna
þúsundir vísindamanna frá 46
löndum að rannsóknum á jörðinni
og gufuhvolfinu. Á rúmlega 20
rannsóknastöðvum, sem dreifðar
eru um allan heim, munu vísinda-
mennirnir gera athuganir, sem
miða að því að leiðrétta skekkjur
og gera fullkomnari uppdrátt af
hnettinum, sem vér byggjum.
Ein spurningin, sem leysa verð-
ur úr, er t. d. þessi: Hvað er langt
milli meginlandanna? Nú sem
stendui virðist enginn vita það með
vissu. En um leið og greitt hefir
verið úr þeirri spurningu. þá fæst
einnig úr því skorið, hvort nokkur
tilhæfa er í því, sem haldið hefir
verið fram, að allt þurlendi jarðar
hafi einu sinni verið á einum stað,
en síðan slitnað sundur og gliðnað.
Þá verður og hnattstaða ýmissa
stærstu eylanda mörkuð nákvæm-
ar en nú er. Menn vita að nú skakk-
ar þar mælingum um 200—300 fet
og sums staðar allt að 1% km. Þetta
eru stórskekkjur á öld hinna sjálf-
stýrðu skeyta. í seinni heimsstyrj-
öldinni voru t. d. sendar radar-
stýrðar sprengjur frá Korsíku tjl
Ítalíu, en þær misstu marks vegna
þess að staðarákvörðun Karsíku
var ekki rétt. Það var ekki fyrr
en eftir að þetta hafði verið leið-
rétt, að flugskeytin hittu í mark.
Sérfræðingar vona, að þegar
rannsóknaárinu er lokið, verði
ýmsir staðir á jörðinni svo ná-
kvæmlega mældir að ekki geti
skakkað nema um nokkur fet. Mæl-
íngar þessara staða verða svo
grundvöllur íxekari mælinga og
leiðréttinga á hnattstöðu megin-
landanna.
Annað úrlausnarefni, sem mun
verða vandlega athugað, er það
hvernig jörðin er í laginu. Hvert
mannsbarn veit nú að jörðin er
ekki reglulega hnöttótt, heldur
flatari við pólana, en bungar út um
miðbikið. En hvað er þá möndull
jarðar langur og hvað er hún dig-
ur um mittið? Nú sem stendur
skakkar um allt að 700 metrum á
útreikningum lim lengd jarðar-
mönduls. Og alltaf hafa verið að
breytast útreikningar á því, hvað
jörðin er digur um mittið. Þegar
200 árum fyrir vort tímatal hafði
grískur maður, Erastoþenes að
nafni, talið að ummál jarðar væri
sem svarar 28.000 enskum mílum.
Það var ekki svo fjarri lagi, því að
seinustu útreikningar vísinda-
manna segja að ummál jarðar sé
um 24.9000 enskar mílur.
Sólmyrkvann sem varð sumarið
1954 notuðu vísindamenn til þess
að mæla ummál jarðar enn ná-
kvæmar, eða svo að ekki gæti
skakkað meiru en svo sem 150 fet-
um. Nú verður öðrum enn ná-
kvæmari aðferðum beitt á rann-
sóknaárinu. Ein aðferðin er sú að
taka nákvæmar myndir af tungl-
inu og afstöðu þess til stjarna á
himni. Með því að taka margar
slíkar myndir á einni nótt á ein-
hverjum stað, verður hægt að
mæla nákvæmlega afstöðu þess
staðar til meðdepils jarðar. Og sé
svo slíkar myndir teknar á mörg-
um stöðum á jörðinni, þá geta vís-
indamennirnir reiknað út lögun
hennar.
Ea sve kemur geríihaötturian
þar einnig við sögu. Hann mun
sýna mismunandi aðdráttarafl
jarðar, sem stafar af óreglulegri
lögun hennar.
Stjarnfræðingar hafa löngum
veitt landmælingamönnum mikla
aðstoð. Og rannsóknir á sólmyrkv-
anum 1954 leiddu í ljós rnjög þýð-
ingarmiklar upplýsingar um breidd
Atlantshafsins. Aðferðin var ein-
föld. Með örstuttu millibili var
mælt hvað skugga tunglsins þok-
aði áfram frá einni strönd hafsins
til annarar. Og samkvæmt nánustu
útreikningum stjörnufræðinganna
var nraði skuggans um 3000 ensk-
ar mílur á klukkustund.
Mikið og vandasamt úrlausnar-
efni er að ákveða hæð sjávar.
Fjallamælingar eru miðaðar við
það, hvað efsti tindur þeirra sé hátt
yfir sjávarmál. En þeim útreikn-
ingum skakkar, jafnvel um sjálf-
an fjallajöfurinn Mount Everest.
Hvað er hann hár? Hæð hans er
það, sem landmælingamenn telja
að tindur hans skagi upp yfir í-
myndaðan sjó, er falli að rótum
hans. En þar getur skakkað tals-
verðu.
Setjum svo, að Kyrrahafið leggði
allt i blæjalogni, svo að hvergi
hefði verið svo mikið sem vind-
gárur. Yfirborð þess mundi samt
ekki vera slétt. Þar mundu vera
hæðir og dældir og hæðarmunur
þeirra allt að 60 fetum. Sjávarmál
er því gagnslaus viðmiðun, og þess
vegna er samanburður á hæðum
fjalla í ýmsum heimsálfum, hrein-
asta markleysa.
Mikið kapp verður lagt á það