Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1958, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
463
Meiri hraði — meiri hraði
HERNAÐUR hefir verið helzta starf
mannkynsins framan úr grárri forn-
eskju. En í hernaði er nauðsynlegt að
geta komið orðsendingum skjótlega
milli fjarlægra staða. Þangað er að leita
upptakanna um þörfina á sífellt meiri
hraða.
Fyrst í stað voru það framúrskar-
andi hlauparar, hraðboðarnir, sem á
varð að treysta. Fornþjóðirnar Israels-
menn, Grikkir, Rómverjar og Aztecar
sendu hraðboða, þegar mikið lá við.
Þess er getið um einn hraðboða Alex-
anders mikla, að hann hafi hlaupið
allt að 100 km. á 9 klukkustundum. Um
annan hraðboða er sagt, að hann hafi
hlaupið 190 km. á einum degi. En met-
ið er þó 240 km. á einum sólarhring.
En hraðinn var ekki nógu mikill og
þá er sagt að Kínverjar hafi fundið
upp á því að nota hesta í slíkar hrað-
ferðir. Ríðandi maður var miklu fljót-
ari í ferðum en hlaupari. Brátt tóku
aðrar þjóðir þetta eftir þeim og var þá
farið að nota alls konar reiðskjóta, svo
sem múldýr og úlfalda. Síðar var kom-
ið upp stöðvum hingað og þangað þar
sem hraðboðarnir gátu haft reiðskjóta
skipti.
Persar höfðu annan hátt á. Þeir
reistu timburturna með stuttu millibili,
og svo kölluðust menn á milli turnanna.
Voru til þess valdir rómsterkir menn,
og þannig bárust skilaboðin frá einum
til annars um óravegu. Á dögum Julí-
usar Cæsars var með þessu móti hægt
að koma skilaboðum 200— 250 km.
á fáum klukkustundum.
En á öllu þessu var stór galli. Á
þeim árum voru stigamenn alls staðar,
svo að hraðboðum var ekki óhætt.
Fjandmenn gátu og legið í leyni fyrir
þeim, eða brotið niður turnana. Þá
fundu Kínverjar einnig lausn á þessu.
Þeir fundu upp á því að senda hrað-
boða í loftinu — bréfdúfur. Þeim var
engin hætta búin af stigamönnum né
fjandmannaliði. Þeim stafaði ekki
hætta af öðru en ránfuglum. Og til
þess að forða þeim við árásum, var
hengd lítil bjalla um hálsinn á þeim.
Villimenn fundu upp á því að berja
bumbur og kveikja elda, ef hætta var
í nánd. Aðrar þjóðir tóku þetta eftir
þeim, svo sem Frakkar og Bretar. í
Englandi voru það lög fram eftir öll-
um öldum, að elda skyldi kynda ef
menn yrði varir við ófrið. Þess er getið
í Heimskringlu um Hákon konung Að-
alsteinsfóstra er hann tók við ríki í
Noregi, þá setti hann þau lög, að ef
menn yrði varir við ófrið, „að vita
skyldi gera á háum fjöllum, svo að
hvern mætti sjá frá öðrum. Segja menn
svo, að á 7 nóttum fór herboðið frá
hinum syðsta vita í hina nyrstu þinghá
á Hálogalandi".
Ekki er þess getið að þessi siður
hafi fyrr verið í Noregi og hefir Hákon
konungur sennilega komið með hann
frá Englandi. En ekki gafst þetta vel.
Víkingar gerðu þá víða strandhögg og
hugðu menn að þar mundu vera Ei-
ríkssynir og skutu upp vitum, svo her-
hlaup varð um allt land. Reiddist kon-
ungur því og lagði við þungar refsing-
ar, ef vitum væri skotið upp að óþörfu.
Varð þetta svo til þess að engin njósn
barst af fyrstu herferð Eiríkssona til
Noregs.
Seinna komu merkjastöðvar, þar sem
tákn voru gefin með ljósum og veifum.
Risu þær upp víðs vegar um Frakk-
land og England, og voru einnig not-
aðar í þrælastríðinu í Bai.daríkjunum.
En þær voru hvergi nærri viðhlítandi.
Rafmagnið kemur til sögunnar
Það var árið 1627 að maður nokkur,
Robert Bacon að nafni, fór að föndra
við rafmagn og helt að það mundi geta
flutt tíðindi hraðar en allt annað. Hann
hafði ekki annað upp úr þessu en það,
að hann var kærður fyrir kukl og
galdra. Svo var hann handtekinn og
sat í dýflissu í 20 ár.
Svo var það ekki fyr en árið 1726
að menn uppgötvuðu að hægt var að
leiða rafmagn eftir vír, og fáum ár-
um seinna hafði tekist að senda raf-
magnsstraum með vír um 800 feta leið.
Það varð upphafið að ritsímanum. Sam-
uel Morse gerði uppgötvunina hagnýta
með því að finna upp merkja kerfi það,
sem við hann er kennt. Það var í því
fólgið að senda löng og stutt merki með
rafsíma; merkin voru látin tákna stafi,
og þannig var hægt að koma skilaboð-
um langar leiðir.
Árið 1875 uppgötvaði Alexander
Graham Bell að hægt var, að senda
mannsrödd með símanum, alveg eins
og merki. Þar með var talsíminn fund-
inn upp. Bell ætlaði að selja Western
Union Telegraph Company uppgötvun
sína, en þeir höfðu enga trú á henni
og vildu ekki við henni líta. Bell vildi
fá 100.000 dollara fyrir hana. Tveimur
árum seinna hefði Western Union fús-
lega greitt 25 milljónir dollara fyrir
uppgötvunina, en þá var það of seint.
Upp úr fyrri heimsstyrjöldinni urðu
miklar framfarir á þessu sviði. í stað-
inn fyrir ritsíma og talsima og loft-
skeyti með merkjum, kom nú firðtal,
útvarp og sjónvarp. í kjölfar þess hafa
svo komið tæki, sem rita sjálf skeyti,
og tæki til þess að senda myndir og
afrit í loftinu. Og á næsta leyti er
sjónvarpssími, þar sem maður getur
séð þann, sem hann talar við. Annars
er nú hægt að talast við heimsendanna
á milli, talstöðvar eru í skipum, bát-
um og bílum og öðrum farartækjum.
Fjarlægðir hafa minnkað svo, að þeir
sem búa hinum megin á hnettinum,
eru nú orðnir nágrannar manns.
Og nú eiga fjarlægðirnar enn að
styttast með tilkomu gerfihnattanna.
Wernher von Braun, hinn kunni rá-
kettusérfræðingur, segir að sex gerfi-
tungl, sem snúast umhverfis jörðina
með vissu millibili, muni geta annast
allar skeytasendingar í heiminum, bæði
fyrir stjórnarvöld ög einstaklinga.
Það er orðið býsna ólíkt í heimin-
um nú og var meðan hraðboðar voru
á hlaupum með áriðandi skeyti, eða
tilkynningar voru gefnar með merkj-
um. Hin mikla hraðaaukning er raf-
magninu að þakka. En það hefir líka
orðið lyftistöng margs konar annara
framfara. Mannkynið væri illa á vegi
statt ef það missti rafmagnið allt í
einu.
!L/7)@s®(rsj
Mannanöfn
OFT MÁ SJÁ á nöfnum manna hverr-
ar þjóðar þeir eru. Van er hollenzka,
von er þýzka, Mc er írska, en Mac er
skozka. Nöfn sem enda á -ez eru spönsk,
-ov eða -off rússnesk, -i venjulega
ítölsk, -quist, -holm og -rup eru nor-
ræn, -escu er rúmenskt, -wicz er pólskt,
-en er finnskt, ian er armeniskt og
-poulos er grískt.