Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1959, Side 2

218
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
fyrir reykháf á eldhúsi, en stund-
um er aðeins gat á mæninum til
þess að hleypa reyknum út. Eini
eldurinn, sem logar í þessum kof-
um, er hlóðaeldurinn. Eldhúsið er
venjulega sérstakt hús, en innan-
gengt í það eftir dimmum gangi. Eg
varð að ganga hálfboginn inn um
útidyr. Voru þar innar af göng
með moldargólfi. Um þau mið var
hápallur, og virtist þar á einum
stað vera svefnrúm, en engar fjalir
að því. Á pall þar andspænis var
hrúgað alls konar fatnaði. Undir
þessum pöllum var mikið af harð-
fiski og alls konar skrani í einni
bendu.
Þegar inn úr göngunum kom,
var komið inn í eldhúsið, og rauk
þar upp af eldglæðum. Þar var
allt fullt af reyk, sem komst ekki
út um strompinn, og þar sem eng-
inn gluggi var á eldhúsinu, þá var
ekki hlaupið að því að rata út aft-
ur. Þessi bær var alls ekki sá lak-
asti, þótt mér fyndist hann furðu
lélegur“.
Svipaðir þessu voru allir bústað-
irnir, sem íslendingar reistu handa
sér í höfuðborg sinni um þær
mundir. Hér er ekki um neinar
ferðalangsöfgar að ræða. Mörg
kotin voru þó þrifalegri en þetta,
enda þótt snyrtimennska gæti
óvíða notið sín, þar sem þrengsli
voru alls staðar mikil, oftast tví-
býli og þríbýli í hverju koti. Svaf
fólk þá sem þéttast í baðstofunum.
í rúmfletunum voru hefilspænir
eða heyrusl til að liggja á, mar-
hálmsdýna þegar bezt lét, og sæng-
urfötin ekki annað en ein rekkju-
voð og brekán. Allar urðu konurn-
ar að matreiða í eldhúsinu, og
höfðu ekki annan eldivið en mó.
Og til ljósa voru kerti eða grútar-
týrur. Maturinn var mestmegnis
grautur og tros.
Ódýrari húsakynnum var ekki
hægt að koma upp heldur en torf-
bæirnir voru. Efnið í veggi og þak
var tekið á staðnum. Svo reyndu
menn að vera sér úti um spýtur
í stoðir, bita og sperrur, en borð-
við til þess að þilja baðstofu og
gera stafnþil, urðu menn að fá hjá
kaupmönnum. Það var tekið í
skuld, og svo voru menn bundnir
á skuldaklafa hjá kaupmanninum,
og losnuðu aldrei úr þeim viðjum.
Það mun mönnum nú þykja ótrú-
legt, þegar þess er gætt, að hvert
kot kostaði varla meira en einn
teningsmetri kostar í steinhúsi
nú.
Alþýða manna hafði aldrei pen-
inga handa milli. Öll fjármál henn-
ar voru í höndum kaupmanna.
Nauðsynjavörur voru fengnar í
versluninni að láni. Opinber gjöld
urðu menn að greiða með inn-
skriftum í reikning sinn hjá kaup-
manni, og eins önnur viðskipti, ef
það var hægt. En svo voru menn
skyldugir að láta kaupmanninn
fá allan fisk sinn. Kaupmaður
skammtaði sjálfur verðið á vörum
sínum og fiskinum. Klemens Jóns-
son segir í Sögu Reykjavíkur:
„Tómthúsmenn voru í skuldum hjá
kaupmönnum og þeim algjörlega
háðir, enda skömmtuðu þeir bæði
vinnutíma og dagkaup, því að þá
var ekki um tímakaup að ræða.
Venjulegur vinnutími var 14
stundir á dag. En vinna var þá
næsta stopul, aðallega við að
ferma og afferma skip haust og
vor. Margir þurrabúðarmenn fóru
því í kaupavinnu á sumrin. En
hvorki daglaunavinnan né kaupa-
vinnan gat framfleytt heimili. All-
ir stunduðu því sjó, og ef fiskur-
inn brást, þá var voðinn vís“.
Ef þú hefðir komið til Reykja-
víkur snemma morguns einhvern
góðan sumardag fyrir einni öld,
þá lá leið þín um Arnarhólstraðir
og yfir vað á læknum neðan við
hólinn. Á fjörukambinum þar fyrir
handan er verið að breiða fisk.
Þarna var þá allur fiskur þurrk-
aður, milli kaupmannabúðanna og
sjávar. Nú er verið að breiða vor-
fiskinn; vertíðarfiskurinn er kom-
inn í hús. Við fiskbreiðsluna vinna
aðeins konur og börn. í fjörunni
standa bátarnir skorðaðir, því að
nú er enginn afli og ekki róið. En
hvar eru þá karlmennirnir? Hvers
vegna eru þeir ekki að vinna? Þú
færð svarið í næstu búð. Þar híma
þeir, og einnig í öðrum búðum.
Þeir eru í sortulituðum lokubux-
um og duggarapeysu, með tréskó
eða sauðskinnsskó á fótum. Það er
daglegur búningur þeirra þegar
þeir eru í landi. Nú hafa þeir ekk-
ert að gera, kaupmennirnir nota
ódýrasta vinnukraftinn við fisk-
verkunina. Út úr leiðindum safnast
karlarnir saman í búðunum og
híma þar. Ef til vill verður ein-
hver svo heppinn að fá smásnún-
ing hjá kaupmanni, og fyrir það
einn sopa úr brennivíns-lekabytt-
unni. Það er þeirra von — um
atvinnu er ekki að tala.
Lánastofnanir.
Forráðamönnum bæarins var
það Ijóst, að hér var ekkert hægt
að gera, sökum skorts á veltufé.
Meðan engir peningar voru í um-
ferð manna á milli, voru engar lík-
ur til þess að tómthúsmönnum
mundi takast að losa sig úr skulda-
viðjum kaupmanna. Og hér var
ekki hægt að ráðast í neitt fyrir-
tæki vegna þess að lánsfé var
hvergi fáanlegt.
Þess vegna var það árið 1850
að bæarstjórnin sótti um leyfi til
þess að stofnaður væri sparisjóður
í Reykjavík, en um alla slíka ný-
breytni varð að sækja um leyfi til
dönsku stjórnarinnar. Að þessu
sinni brást stjórnin vel við og
leyfði þetta. En sjóðurinn var ekki
stofnaður. Kaupmenn vildu ekki
leggja fé í hann, embættismenn
ekki heldur, og hvaðan átti hon-
)