Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1963, Síða 1

20C ára afmæli
þá auðugastur Islendinga og æðsti ver-
aidlegur valdsmaður landsins. Átti hann
til höfðingja að telja í báðar ættir og
bar nafn forföður síns Magnúsar prúða.
Kona hans var Þórunn Guðmundsdóttir
af Einarsnesætt og Skarðverja úr Dölum.
Þau áttu eina dóttur barna, Sigríði að
nafni. Magnús var gáfaður maður, lærð-
ur vel og röggsamt yfirvald. Þjóðholl-
ustu hans má af því marka, að hann
studdi Skúla fógeta með ráðum og dáð
í umbótastarfi hans.
Árið 1760 réð Magnús sér til aðstoðar
Óiaf Stefánsson varalögmann, þá þrítug-
an að aldri. Faðir Ólafs var Stefán prest-
ur Ólafsson á Höskuldsstöðum á Skaga-
strönd, dóttursonur Stefáns skálds Ólafs-
sonar í Vallanesi. Hafði Stefán prestur
íarizt af slysförum árið 1748 og látið
eftir sig mörg börn á æskúskeiði. Meðal
barna hans var Sigríður, kona Þórarins
sýslumanns á Grund og formóðir Thor-
arensensættar. Stefán prestur hafði ver-
MAGNÚSAR STEPHENSENS
Eftir dr. Þórð Eyjólfsson,
hæstaréttardómara
Erindi það, sem hér hirtist,
flutti dr. jur. Þórður Eyjólfsson,
hæstaréttardómari. á fundi Lög-
mannafélags íslands, sem hald-
mn var í Háskóla íslands 27. des.
f . i tilefni af 200 ára afmæli
Magnúsar Stephensens, dóm-
stjora.
F" VERN mann verður að
meta eftir þeirri öld,
sem hann lifir á. Flestir eru börn
síns tíma, aðrir eftirlegukindur lið-
innar tíðar, og svo koma öðru hvoru
fram menn, sem eru á undan sín-
um tíma. Þá eiga samferðamenn-
irnir jafnan örðugast með að skilja.
Magnús Stephensen dómstjóri, sem
við minnumst hér í dag í tilefni af
tveggja alda afmæli hans, var um
margt barn sinnar aldar. En það
varð hlutverk hans í íslenzkri sögu
að bera fram hugsjónir, sem nýjar
voru hér á landi, og berjast fyrir
framgangi þeirra. Þeirri viðleitni
hans var misjafnt tekið, og um hann
stóð mikill styrr. Hann varð um
margt fyrir vonbrigðum, en lifði
það samt að sjá ávöxt verka sinna
í sumum greinum.
Eif litið eir til íslenzkra þj óSar-
kjara á 18, öld, þá verður sú heild-
armynd ömurleg, sem í hugann kem-
ur. Þar eru margir dökkir drættir.
í upphafi aldarinnar gekk drepsóttin
Störabóla yfir landið, um miðja öldina
hallæri og fjárfellir, og svo Móðuharð-
indin á síðara hluta hennar. En jafn-
framt lá verzlunaránauðin sem mara
á þjóðinni og eyddi lífsþrótti hennar.
Á fjórða tug aldarinnar orkti rímna-
skáldið Árni Böðvarsson á ökrum
kvæðið Skipafregn. Ekki hefur í annað
skipti hér á landi verið eins óvægilega
stungið á kýlum sjúks og aumlegs aldar-
fars. Með nokkrum skýrum dráttum er
þjóðinni leidd fyrir sjónir niðurlæging
hennar, vesaldómur og fáfræði alþýðu,
undirlægjuháttur við hrokafulla er-
lenda kaupmenn, fákunnátta um fram-
leiðslu og vöruvöndun og svo afleiðing-
ar þessara lífskjara, flóttinn til áfengis-
nautnar og ofdrykkju. Þessum sjúk-
dómseinkennum aldarinnar er þó að-
eins lýst á ytra borðinu, en ekki gerð
grein fyrir þeim meinvaldi, sem burt
þurfti að nema, ef þjóðin ætti að kom-
ast aftur til heilsu. Læknisaðgerðirnar
hefjast ekki fyrr en upi miðja öldina,
en þá er þeim líka haldið fram óslitið
eftir það af einstökum umbótamönnum,
þó að með mismunandi aðferðum væri
og misjöfnum árangri. Á síðara hluta
aldarinnar eru þar í fararbroddi Eggert
Ólafsson, Skúli Magnússon landfógeti og
Jón Eiríksson. Um þær mundir sem
hinn síðasti þeirra er að ljúka dagsverki
sínu, tekur Magnús Stephensen forust-
una.
Um miðja 18. öld bjó á Leirá
Magnús amtmaður Gíslason. Hann var
ið lítt efnum búinn, en góðir menn
studdu Ólaf son hans til mennta, enda
var hann hið mesta mannsefni. Eftir
að hann lauk prófi í lögum árið 1754,
var hann bókari við Iðnstofnanir Skúla
fógeta, unz hann réðst að Leirá. Þarí
svo ekki að orðlengja það, að hugir
þeirra Ólafs og Sigríðar amtmannsdóttur
hneigðust saman, og gengu þau í hjóna-
band árið 1761. Hinn 27. desember 1762
fæddist þeim sonur, sem hlaut nafnið
Magnús í höfuðið á afa sínum. Ungu hjón
in höfðu fyrst bú að Leirá til 1766, en
fluttust þá að Bessastöðum ásamt Magn-
úsi amtmanni. Hafði amtmaður þá reist
þar steinhús það, sem nú er forsetabú-
staður, og ætlaði sér þar framtíðarað-
setur, en þau hjón önduðust bæði á því
sama ári, 1766. Fékk Ólafur þá amt-
mannsembættið eftir tengdaföður sinn.
Sat hann á Bessastöðum til 1770, fluttist
þá að Elliðavatni og árið eftir að Svið-
holti, þá að Innra-Hólmi á Akranesi árið
1780 og loks að Viðey árið 1794. Hann
varð, eins og kunnugt er, fyrstur Islend-i
inga stiftamtmaður árið 1790.
Magnús ólst upp með foreldrum sínum
á fjölmennu höfðingjaheimili. Meðan
hann var enn á barnsaldri, flutti bóndi
úr héraðinu honum lofkvæði og vottaði
honum undirgefni sína. Slíkur var þá
aldarandinn. Hann var á uppvaxtarár-
unum látinn venjast allri algengri vinnu,
og þegar hann hafði aldur til, var hon-
um haldið til bókar. Kom líka fljótt i
ljós, að hann hafði frábærar námsgáfur,
en ekki kveðst hann þó hafa jafnazt við
móður sína um næmi. Magnús var
snemma ör í lund, kappsamur og metn-
aðargjarn, og sóttist honum námið vel.
Var hann samt nokkuð heilsuveill í æsku
og fram eftir ævinni. Ekki var hann sett-
ur í skóla, heldur fengnir heimiliskenn-
arar, og var einn þeirra hinn þjóðlegi
fræðimaður Halldór Hjálmarsson, síðar
konrektor á Hólum. Haustið 1778 var
Magnúsi, þá 15 ára gömlum, komið til
náms hjá Hannesi biskupi Finnssyni i
Skálholti, og las hann þar undir stúdents
próf um veturinn. Kemst Magnús sjálfur
svo að orði, að þá hafi sín lærdómslyst
brunnið „algerlega sem í ljósum loga,
vottað sig í fýkn eftir að nema og læra
sem mest og það af margvíslegri tegund,
að verja öllum gáfum, tíma og tómstund-
um þar til að draga þá meðlærisveina
uppi, sem á undan honum voru í lær-
dómi, og komast á undan jafningjum".
Var hann svo brautskráður frá Skálholts-
skóla með loflegum vitnisburði vorið
1779. Þó að þessum áfanga væri náð,
taldi faðir hans hann vera enn of ungan
til siglingar. Dvaldist Magnús tvo næstu
. vetur í Skálholti hjá Hannes biskupi,
sem þá var kvæntur Þórunni systur hans.
Kveðst Magnús hafa bætt stórum við
lærdóm sinn undir leiðsögn biskups og
kennslu. Hannes Finnsson var einn af
mætustu mönnum aldarinnar hér á landi,
lagði stund á þjóðleg fræði, en kynntl
sér jafnframt nýjar erlendar stefnur í
trúmálum og þjóðmálum, fordómalaust
og með vísindalegri athugun og gætni.
Er því rétt að staldra við og gera sér
nokkra grein fyrir þeim stefnum í and-
legum. og veraldlegum efnum, sem mest
gætti á síðara hluta 18. aldar, áður en
kenningar frönsku stjórnarbyltingarinn-
ar tóku að ryðja sér til rúms.
Al8. öld voru trúarbrögðin enn svo
sterkur þáttur í andlegu lífi, að telja má
daglega iðkun guðrækninnar hafa verið
hvers manns skyldu. Þó að þjóðin hafi
játað hina evangelísku lútersku trú frá
því á dögum siðaskipta, hefur mismun-
andi áhersla verið lögð á kenningarnar.
Á 17. öld gekk myrkrahöfðinginn hér
ljósum logum og villti um fyrir. mann-
kindinni, eins og kunnugt er af galdra-
brennumálunum. Var þá lítill munur
gerður á náttúrlegum og yfirnáttúrleg-
um orsökum atburðanna. Eldgos, hallæri
og annað mótlæti, sem þjóðinni bar að
höndum, var talið guðleg ráðstöfun til að
aga syndugan lýð. Á 18. öld hófst aftur-
kast frá þessum trúarhugmyndum 17. ald
ar. Þá kemur fram erlendis hin svo
nefnda skynsemistrúarstefna (rational-
ismi). Er þá dregið úr gildi hins óræða
eða yfirskilvitlega, en áhersla lögð á að
skýra lífið og tilveruna í samræmi við
hin skilvitlegu lögmál, sem náttúruvís-
indin voru smám saman að leiða í ljós.
Fór kölski þá ekki lengur með aðalhlut-
verkið, og var honum jafnvel af sumum
ýtt með öllu út af leiksviðinu. Hannes
biskup mun hafa verið hlynntur skyn-
semistrúnni, þó að hann færi vægt í sak-
irnar með að prédika hana, en Magnús
lærisveinn hans gerðist síðar postuli
hennar hér framar öllum guðfræðingum.
Samhliða skynsemistrúarstefnunni
kom fram á 18. öld ný og veraldlegri
stefna, sem nefnd hefur verið fræðslu-
eða upplýsingarstefnan. Gætti hennar
svo mjög, að öldin hefur oft verið við
hana kennd og nefnd upplýsingaröld.
Aflvaki hennar var einnig vaxandi þekk-
Framh. á 11. bls,