Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1963, Blaðsíða 8

EF stjörnufræðingur af ann-
arri stjörnu gæti rannsak-
að hnöttinn okkar í risastjörnu-
kíki, mundi hann sennilega gefa
honum nafnið Vatnaplánetan. Hann
mundi verða undrandi og ofurlítið
öfundsjúkur, því vatnsskortur er á
flestum hnöttum. Mars má t. d.
næstum því teljast eyðimerkurplá-
neta. —
Okkar jörð er öðru vísi farið —
Næstum þrír fjórðu partar hennar
eru undir vatni. Grunnsævi er
kringum meginlöndin, en utar tek-
ur hafdjúpið við. Menn hafa reikn-
. að út, að væri botn allra hafa slétt-
aður, yrði dýpi hafsins á öllum stöð-
um 4000 metrar En ef risaýta jafn-
aði allan hnöttinn, allt yfirborð
hans, yrði hann þakinn sjó, sem
væri 2 V2 km. á dýpt.
i
Menn vita ekki hvenær mennirnir
fengu fyrst áhuga á því að rannsaka
það sem fyrirfinnst undir yfirborði
sjávarins, en sú sögn er til um Alex-
ander mikla, að hann, ásamt tveimur
fylgdarsveinum, hafi kafað í belg, sem
búinn var til úr gagnsæjum asnaskinn-
um, niður á sjávarbotn og dvalið þar
S6 dægur. Þar sáu þeir margt og merki-
legt, m. a. risafisk, sem var svo lang-
ur, að það tók hann fjóra daga að synda
framhjá felustað konungs.
Hinar fyrstu sögulegu frásagnir
Um mælingu sjávardjúpanna höfum við
frá hnattsiglingu Magellans 1519—1521.
Sú mæling fór fram í Kyrrahafinu. Sex
lóðlínum var hnýtt saman, svo heildar-
lengdin var 800 m., og með þessari miklu
línu leituðu menn að botninum, án þess
að finna hann, svo Magellan lýsti því
yfir, að þeir hefðu fundið mesta haf-
dýpi jarðarinnar. Nú vitum við það, að
dýpið á þeim stað, þar sem skip Magel-
lans var staðsett, er 5000 metrar, sem
er langt frá því að vera mesta dýpi
hafanna.
Á 17. og 18. öld fengu menn aukna
vitneskju um grunnsævið og dýpi þess,
því þær rannsóknir voru mikilvægar
fyrir siglingar og sjóferðir, og hið
fyrsta sjókort, þar sem dýpi var merkt,
var prentað árið 1753.
í mælingum dýpri vatna var aftur
á móti allt með hægagangi. Fyrst árið
1773 tókst mönnum að finna dýpi yfir
1000 metra. Það var norðan við Hjalt-
land, en 1840 heppnaðist James Clerk
Ross, í ferð sinni til Suðurpólslandsins
að framkvæma hina fyrstu reglulegu
dj úphafsmælingu, og finna dýpi milli
4000 og 5000 metra.
Miklar framfarir urðu í dýptarmæl-
ingum þegar leið fram undir miðbik
síðustu aldar, því þá þótti orðið tíma-
bært að fara að leggja sæsíma yfir
heimshöfin og til þeirra framkvæmda
útheimtist rannsókn á sjávarbotninum.
Á árunum 1856—1860 voru dýptarlín-
ur mældar á fjórum leiðum milli Bret-
lands og Norður-Ameríku, og síðan var
tekið til við Miðjarðarhaf, Rauðahafið
og Indlandshaf. Endurbætur voru gerð-
ar, sem voru fólgnar í því, að hamp-
línur voru teknar úr notkun, en mjórri
línur, sem gerðar voru á sama hátt og
píanóstrengir, voru teknar upp í þeirra
stað, því straumarnir höfðu minna tak
á þessum línum. En allt að'einu var
verkið seinunnið, og ein einasta mæl-
ing á djúpu vatni gat kostað margar
klukkustundir. Þegar kom fram á þessa
öld, fóru menn a?5 nota steypujárnskúl-
ur fyrir lóð. Þessar kúlur voru búnar
tveimur uggum, en í þá var lóðlínan
fest. Þegar kúlan settist á botninn og
hætti að toga í línuna lögðust uggarnir
niður og slepptu takinu. Þannig lá kúl-
an eftir á botninum. Þurftu menn því
aðeins að draga línuna lausa upp.
E n um og eftir 1920 varð hrein
bylting í þessum rannsóknum. Ljósið
kemst aðeins stutt niður í sjóinn, niðri
á 60—70 metra dýpi er orðið dimmt,
en hljóðið getur aftur á móti borizt
órafjarlægðir í hafinu. Sprenging var
gerð á djúpu vatni úti fyrir Hawaii á
Kyrrahafi, með einu kg. af sprengiefni,
en hljóðið frá sprengingunni var greint
á hlustunartæki, sem sökkt var í sjó-
inn úti fyrir strönd Kaliforníu, í 3500
km. fjarlægð. — Samkvæmt þessu lög-
máli var fyrsti bergmálsdýptarmælir-
inn smíðaður. Menn senda aðeins hljóð-
bylgjur niður í sjóinn frá botni skips-
ins. Menn þekkja hraða hljóðsins í
vatni, hann er 1500 m. á sekúndu, og
með því að taka tímann, sem það tekur
fyrir hljóðið að berast til botns og aftur
upp á yfirborð, má á augabragði finna
dýpið. Það tekur t.d. aðeins 13 sekúnd-
ur að mæla dýpi fyrir utan Filippseyj-
arnar, sem er um 10.000 metrar. Skipið
getur jafnan siglt á fullri ferð og sent
stöðugt hljóðmerki, sem sjálfritandi vél
tekur á móti og sýnir línurit af hafs-
botninum.
Áður fyrr voru það fyrst og fremst
haffræðingar og líffræðingar, sem feng-
izt höfðu við rannsóknir á höfunum, en
nú bættust jarðfræðingarnir í hópinn.
Áður höfðu þeir mestmegnis unnið á
þurrlendinu, en nú gátu þeir fjórfaldað
rannsóknasvæði sitt.
En hvers vegna hafa jarðfræðingarnir
svona mikinn áhuga á botni hafanna?
Með því að rannsaka alla jarðskorp-
una, fjöll og dali, hvort heldur ofan-
sjávar eða neðan, má gera sér grein
fyrir eðli hennar og ástandi og þeim
breytingum, sem þar hafa orðið um
hundruð milljóna ára.
Jarðfræðingarnir, sem vinna á landi,
eru að mörgu leyti betur settir, þeir
geta klifið fjöll, meitlað bergtegundir,
tekið sýnishorn og rannsakað þau á
rannsóknarstofum, en jarðfræðingar
sjávarins eru háðir tækjum, sem ná í
sýnishorn fyrir þá af sjávarbotni, og
auk þess verða þeir að hafa skip til
umráða, sem gerir allar rannsóknir
dýrar.
Eitt tæki hefir þó komið þessum
mönnum til hjálpar, froskmannabúning-
urinn, sem fundinn var upp af frönskum
sjóliðsforingja, Cousteau, í síðasta ó-
friði, sem gerir mönnum fært að rann-
saka sjávarbotninn með eigin augum,
allt niður í 50 m. dýpi.
V ið kafaraskóla ameríska hersins
eru froskmenn þjálfaðir. Þeir vinna
jafnan tveir og tveir saman. Þeir rann-
saka klappir botnsins, sem oft eru þakt-
ar skeljum og gróðri. Allar athuganir
eru skráðar neðansjávar, settar í umbúð
ir og dregnar upp í viðkomandi kafara-
skip. Þegar stór svæði á að rannsaka,
er notazt við eins konar botnsleða, sem
kafararnir sitja á, en sleðarnir eru dregn
ir af vélbátum.
Við skulum bregða okkur til staðar,
þar sem þessir kafarar hafa unnið ár-
um saman. Verkefni þeirra er að rann-
saka jarðlögin og gera kort af land-
grunninu fyrir utan strönd Kaliforníu,
og sér í lagi sjávarbotninum kringum
St. Nikulásareyjuna, sem liggur langt
úti í hafi, vestur af Los Angeles, og
nokkrar eyjar þar I grennd. Þar er skóg«
ur af olíuturnum, sem gnæfa við loft,
ekki aðeins á landi, heldur líka langt
úti fyrir ströndinni. Þarna streymir olí-
an úr iðrum jarðar nótt og dag. Þarna
eru jarðfræðingarnir í essinu sínu.
Þeir jarðfræðingar, sem á landi vinna,
mega að vissu leyti öfunda félaga sína
í sjónum, sem eru að mestu leyti ó-
háðir þyngdarlögmálinu og geta nær
fyrirhafnarlaust hlaupið upp neðansjáv-
ar fjallshlíðar. En þrátt fyrir allt, er
köfunarvinna erfið, svo vinnutími þess-
ara jarðfræðinga er sjaldan lengri en
ein og hálf klukkustund á dag. — Þess-
ar rannsóknir eru, sem að líkum lætur,
fyrst og fremst framkvæmdar til þess
að ákvaxða hvar vænlegast sé að bora
eftir olíu á sjávarbotninum.
Eigi að rannsaka botn hafsins á meira
dýpi, verður eðlilega að notast við aðr-
ar aðferðir, en þar verða menn að mestu
að vinna í blindni. Flothylkjum er
sökkt niður, sem búin eru vatnsþéttum
ljósmyndatækjum ásamt sterkum ljós-
kösturum, og ennfremur hafa sjónvarps-
tæki verið notuð til þessara rannsókna.
En það þarf líka að ná sýnishornum af
sjávarbotninum, til þess er notuð botn-
skafa, sem dregin er á sterkum vír.
Með því að styðja hendinni á vírinn,
má finna yfir hvers konar jarðveg
plógurinn rennur, þar sem togað er á
tiltölulega grunnu vatni. En skyndilega
rykkir í. Skipið hallast á hliðina og það
marrar og brakar í öllu. Það er slakað
á vindunni, og skipinu siglt í öfuga átt.
Oftast tekst að losa plóginn, draga hann
upp og rannsaka innihald hans, grjót
og dýralíf.
ótt Danir séu ekki fjölmenn
þjóð, hafa þeir lagt undraverðan
skerf til vísindarannsókna á mörgum
sviðum, líka í hafrannsóknum. Árin
1950—1952 gerðu þeir út rannsóknaskip-
ið Galatheu, til þess að kanna undir-
djúp Kyrrahafsins. Tilgangur ferðarinn-
ar var fyrst og fremst líffræðilegur,
rannsókn á því, hvort nokkurt lif hrærð
ist i hinum yztu myrkrum, þ.e.a.s. i
hinu mesta hafdýpi jarðarinnar, sem er
yfir 10.000 m. Fjöldi vísindamanna hafði
þá skoðun, að slíkt gæti alls ekki komið
til mála, því þrýstingurinn þarna niðri
væri álíka og í fallbyssuhláupi, er kúl-
an brýzt út. En hvað sem því leið lang-
aði marga til þess að fá sýnishorn það-
an. Togvírinn, sem ofinn var samskeyta-
laus, var að lengd 12.500 metrar, svo
búast mátti við miklum átökum, bæði
á skip og togvindu, því þyngd vírsins
var 9 smálestir. — Það tók 7 stundir
að gefa vírinn út, og álíka tíma að
draga hann inn. Og það var mestum
vanda vaxið að koma plóginum niður
í dýpstu rennuna í Filippseyjadjúpinu,
sem er aðeins eins km. breið. Vír, sem
er 12.500 metra langur, er dýr, og ef
hann festist í botni og slitnaði, var
leiðangur kringum hálfan hnöttinn
kominn í hundana. — Áhuginn og
spenningurinn á afturþiljum Galatheu
var því ekki lítill, þegar loks var halað
upp og varpan dregin inn. Og hvert
var innihald botnsköfunnar? Það sýndi
sig, að þarna niðri í hinu mesta dýpi
var bæði grjót og möl, sem komin var
frá hærri svæðum sjávarins, og í plógn-
um voru líka svonefndar sjó-anemón-
ur. Vísindamönnunum þótti líka fengur
að finna þarna áður óþekkt lindýr, en
ættingjar þeirra, sem áður höfðu fund-
izt, voru steingervingar frá kambríska
tímabilinu, þ.e.a.s. fyrir 500 milljónum
ara.
Með endurbættum kafarabúningum,
ljósmyndum og bergmálsdýptarmælum
og tækjum til þess að ná sýnishornum af
botni hafsins, hefir mönnum gefizt
tækifæri til þess að gera sér mynd af
lífi og ásigkomulagi hafdjúpanna, sem
um áraþúsundir hafa verið mönnum
hulin ráðgáta.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
3. tölublað 1963