Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Blaðsíða 12

Kierkegaard 27 ára gamall.
| KIERKEGAARD j
Framhald af bls. 1
Þ á fara menn að skilja, hvað
Kierkegaard er að fara með þessari
frægu og misnotuðu kenningu sinni,
að „huglægnin (súbjektívítetið) er
sannleikurinn“. Þann sannleik, sem er
lífsnauðsyn tilveru minni, finn ég ekki
í ástríðulausri viðurkenningu hugsun-
■arinnar. Ég verð að taka stökkið, ég
verð að leggja í áhættu, ég verð að
trúa — ósjáandi. Slík eru kjör tilver-
unnar. Það er hin eiginlega verundar-
mynd mannsins. Dýpsta eðli okkar kem
■ur fram í valinu, ákvörðuninni og hinni
ótryggu tilveru.
Og þó skilur maðurinn ekki þetta í
fyllstu alvöru þess, nema hann jafn-
framt muni, að Kierkegaard hugsar í
fullri alvöru kristilega. Hvað þýðir
hin fræga, eða næstum illræmda,
kenning hans um, að kristindómurinn
sé þversögn, sem komi huganum í
uppnám? jÆeð þessu skal því slegið
föstu með mestu hugsanlegri áherzlu,
að við getum aldrei tileinkað okkur
hann með skilningi, fengið yfirsýn yfir
né sannað, og meira að segja ekki gert
hann sennilegan. Trúin er áhætta. Og
hinn merkilegi kristni boðskapur um, að
eilíf sáluhjálp okkar sé bundin sögu-
legum atburði, nægir áreiðanlega til að
afstýra því, að við gleymum þessu. Hér
þarf ofurhuga ástríðunnar, tilveruna
á 70.000 faðma dýpi. Borinn uppi af trú-
festi Guðs, jú, að vísu, en aldrei þó
þannig, að allt liggi nú ljóst fyrir, sé
augljóst, áhættulaust.
En er þá ekki kristindómurinn
ómennskur, ofurefli, ástríða sem ekki
er hægt að lifa í? Það er að minnsta
kosti mjög eftirtektarvert, að Kierke-
gaard á til að segja næstum það gagn-
stæða. Sé maðurinn fyrst hann sjálfur
í þessu áhættusama vali sínu, sem grip-
ur allan persónuleik hans, þá hefur
kristindómurinn einmitt hitt á það
rétta. En hér getum við gefið Kierke-
gaard sjálfum, eða einu af dulnefnum
hans (Johannes Climacus), orðið: „Ef
huglægnin (súbjektívítetið) er sann-
leikurinn, og huglægnin hin verandi
huglægni, þá hefur kristindómurinn, ef
ég svo mætti segja, hitt á það rétta.
Huglægnin nær hámarki í ástríðu, krist-
índómurinn er þversögnin, þversögn og
éstríða eiga ágætlega saman, og þver-
sögnin hæfir fullkomlega þeim, sem
staddur er í útjaðri tilverunnar."
Það er víst rétt að bæta því við forms
ins vegna, að vissulega hæfir kristin-
dómurinn með einstæðum hætti innsta
eðli mannsins. Hann þrautreynir á hið
ástríðufulla val ákvörðunarinnar. En vit
anlega er það ekki svo að skilja, að
Kierkegaard hafi kosið kristindóminn
af því að hann kæmi huglægninni I há-
mark. Kierkegaard var kristinn maður,
og nú komst hann að því, að kristin-
dómurinn svaraði, eins og bezt varð á
kosið, til þeirrar hugmyndar um til-
veru mannsins, sem hann varð að telja
hina rétíu.
E n hvað þá um existentíalismann?
Hvað verður úr þessu öllu hjá exist-
entíalískum guðleysingja eins og Sartre?
Eg nefni hann fyrstan, enda er hann
einn hinna fáu, sem mér vitanlega hafa
ekki mótmælt þeirri nafngift sér til
handa. Á ýmsan hátt minnir Sartre
meir á Nietzsche. Það er engin tilviljun,
að báðir eru sammála um, að „Guð sé
dauður“, og einnig hitt, að þar af leið-
andi séu ekki til neinar sígildar sið-
ferðilegar hugsjónir. Mennirnir séu for-
dæmdir til að velja sjálfir, semja sjálfir
aðeins ekki þvf að taka SkvarSanir eBa
strjúka frá sínu eigin frelsi.
En mikill er nú samt munurinn. Hjá
Kierkegaard stafar kvíðinn af því, að
maðurinn er andi og stendur því til
eilífrar ábyrgðar, hvort sem hann vill
viðurkenna það eða ekki. Hjá Sartre
er maðurinn sinn eiginn húsbóndi.
Gjörðir hans þarfnast engrar réttlæt-
ingar frá einhverjum æðri aðila. Án
nokkurrar leiðsagnar annarra leggur
hann sjálfur lífsbraut sína- Hann skapar
sér sjálfur hugsjónir. Og Sartre þyk-
ist geta fullyrt, að einmitt þetta geri líf-
ið mikilfenglegt og innihaldsríkt. Komi
einhver og segi, að þetta sé örvænting,
rís Sartre öndverður. Ekki sé til bjart-
sýnni lífsskoðun, en það sé harkaleg
hjartsýni. Og kvíðinn sé til staðar.
Hvers vegna? Eiginlega er það átakan-
legt, að í svari sínu bendir Sartre eink-
um á, að við val mitt komi-st ég ekki
hjá því að verða öðrum fordæmi. Þess
vegna er kviði valsins mestur hjá þeim,
sem hafa náð miklum áhrifum á aðra.
Skynja má að baki þessu t. d. reynsl-

„Dff iígger 5 Griln-Sfeöv et St«l, tam lotlde* Ottcvrökj-ogfti; Itun Dcn fiwder de», «>m
soger ý*r<k.l»gcn, thi m*et Kort angívcr dcí. Navnn «rlv syne* og*sa at hxfehotóe cn
Modstgeíse, ti)í hvotfcdcs kan et Sanimenstöd ítf ottc Veic damne ert Krog, hvorlcde*
kan det Alfare og Bcfttmc ftB-liges merf rfet A&irfe* og. Sijuhe
(S*tm gúrhgaatds SamUde Vtfker, s. Vdg. VI, aS')
Úr handriti Kierkegaards að bókinni „Stadier paa Livets Vej“.
lifsfyrirmynd sína, skapa sér sjálfir
hugsjónir.
En sannarlega bregður einnig fyrir
svip Kierkegaards. Sartre telur ekki
heldur, að maðurinn sé eitthvað, sem
hvíli í sjálfu sér. Honum hefur verið
hrundið út í áhættusamar ákvarðanir
lífsins. Eðii hans er ekki neitt sem sé
þekkt, engin meira eða mihna tryggileg
eign. Eðli hans er það sjálft að vera til.
Hann er fordæmdur til að vera frjáls,
fordæmdur til að kjósa sjálfur. „Mað-
urinn er ekkert annað en það sem hann
gerir sjálfan sig“, segir Sartre, og bætir
því við, að „þetta er fyrsta meginregla
existentialismans“.
Þegar komið er til Sartres frá Kierke-
gaard, má rekast á ýmislegt, sem kemur
áberandi kunnuglega fyrir, enda þótt
hein kynni Sartres af hinum danska
hugsuði séu að líkindum býsna lítil.
Kierkegaard berst fyrir lífsafstöðu, sem
hefur samhengi til að bera, en hjá
fagurfræðingnum er lífið allt í molum
án nokkurs raunverulegs samhengis. En
siðfræðingurinn, og þá einkum sá
kristni, fær ævisögu út úr því sem fyrir
hann ber. En Sartre heimtar líka líf,
sem myndi heild. „Samhengi" er einnig
lykilorð í hans heimspeki. Hjá honum,
eins og hjá Kierkegaard, dugh ekki að
taka hlutina neinum vettlingatökum,
heldur verður að ofurselja sig, fremja
verk sem binda, taka ákvarðanir sem
ekki er hægt að hlaupa frá.
Og svo sannarlega er „kvíði“ eða
„beygur" einnig merkisorð hjá Sartre,
kvíðinn fyrir valinu, kvíðinn við óvissu
lífsins og ákvarðananna. Enda er mað-
urinn fordæmdur til að vera frjáls,
írjáls að næstum hverju sem vera skal,
una frá þátttöku Sartres í andstöðu-
'hreyfingunni gegn Hitler.
etta er átakanlegt — einmitt
með hliðsjón af þessari næstum
hunzku lífsskoðun, sem Sartre kennir,
gagnsýrðri af leiða yfir þessari tilgangs-
lausu tilveru og mönnunum sem eru
stöðugt fjandsamlegir, hættulegir og
ógnandi. Þá er átakanlegt að vera að
tala um kvíða vegna annarra, kvíða á-
byrgðarinnar. Já, mikið getur það verið
órökrænt og eiginlega þýðingarlaust út
frá forsendúm Sartres sjálfs. Ef engin
verðmæti eða hugsjónir eru til áður
en ég vel, ef ég er sjálfur eins konar
Drottinn, sem ákveð mínu eigin lífi
mark og stefnu, mætti ætla að maður
gæti hagað sér að eigin geðþótta. Og
hafi ég áhrif á aðra með vali mínu,
ætti það einmitt að verka eins og
áfengi á drottnunargirni mína. En er
nokkurt vit í kvíðanum, ef lífið er ekki
í fyllstu alvöru áhætta? Og er hægt,
vandlega athugað, að tala um þetta, ef
lífið getur ekki unnizt eða tapazt?
Og hvers vegna ætti „samhengi"
að vera neitt betra en líf í molum og
eins og bezt vill verkast? Hjá Kierke-
gaard hefur einnig þetta þýðingu, af
því að hann gengur í fullri alvöru út
frá Guði og eilífðaralvöru. En þá Sartre?
Á eftirtektarverðan hátt reynir hann
að leysa úr þessari spurningu með því
að fullyrða, að menn geti verið „ekta“
eða „óekta“ í vali sínu — verið í góðri
eða vondri trú. En ef nú einhver kýs
að vera „í vondri trú“? Það má hann
fyrir mér, segir Sartre, en ég held því
fram, að þér séuð það! En með hvaða
rétti fellir hann slíkan dóm? Það er
því líkast sem Seu-tre vilji gefa nei-
kvæSn! ftg tðmíeWAi tfíverunnar !nnf-
hald með því að vilja sjálfan sig, með
þrákelkni, inn í samræmi og samhengi
heildarinnar.
Frelsi, val, ákvörðun, kviði, samhengi
í tilveru manns. Orðtækin eru að mestu
þau sömu. En það, sem að baki þeim
liggur, er gagnólíkt. Það er skiljanlegt,
nð japanskur fræðimaður, sem hafði
komið til Danmerkur til að rannsaka
verk Kierkegaards, gat sagt við brott-
för sína, að nú teldi hann það höfuð-
viðfangsefni sitt, þegar heim kæmi, að
færa sönnur á, að Kierkegaard og
franskur existentíalismi ættu ekkert
skylt hvor við annan.
E ins og hér hefur verif reynt að
sýna fram á, er þetta ýkjukennt, en þó
sannara en mikið af hinu yfirborðslega
hjali um skyldleika. Vitanlega eru í
hinum mislita hópi heimspekinga og
guðfræðinga, sem almennt kallast ex-
istentíalistar, margir sem standa miklu
nær Kierkegaard. En jafnvel þótt vitn-
að sé til hinnar svokölluðu „ég-þú-
heimspeki", þ. e. þess skilnings, að eig-
inleg verun mannsins sé í raun og sann-
leika ekki til nema í sambandi við
„þú-ið“, náungann, það „þú“ sem ég get
aldrei fengið vald á og skilið,. er fjar-
laagðin frá Kierkegaard eftirtektarverð.
Að vísu gleymir ekki Kierkegaard „ná-
unganum", þessu „mér-framandi þúi“.
Hafi maður raunverulega skilið rit eins
og „Kjerlighedens gjerninger“, veit
maður þetta. Og þó er „verun“ (eksist-
ens) hjá Kierkegaard alltaf fyrst og
fremst hlýðni trúarinnar við Guð, .rúin
á forsjón og friðþægingu, eins og það
er stundum kallað, og hlýðnin við hlut-
verkið, sem manni hefur verið trúað
fyrir. Kierkegaard er heimspekingur,
hann er sálfræðingur, og þar í fremstu
röð. Einnig er, ef þörf gerist, hægt að
kalla hann skáldsagnahöfund — yfir-
leitt er hann á víðu sviði. En gegnum
-allt þetta skín hitt, að hann er kristinn
hugsuður og á sinn sérstaka hátt guð-
fræðingur og prédikari. . .n sé þetta allt
sett í sviga og síðan dreginn út úr rit-
um hans ákveðinn mannskilningur
til notkunar 1 einhverju heimspeki-
'kerfi, þá er Kierkegaard ekki lengur
Kierkegaard. Og þá er þýðingarlaust
að nota heila runu af orðtækjum, sem-
skiptu hann meginmáli. _j

Skopmynd af Kierkegaard
eftir Klæstrup.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. tölublað 1963