Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1963, Blaðsíða 7

Al.LT frá nýári hafði veturinn
▼erið einmuna góður, árgæzka um land
•llt. En vorið var slæmt með kuldum og
hr etviðrum, svo að illa leit út með gras-
•prettu, enda lagðist hafísinn að landinu
Jsegar kom fram í júnímánuð. Eins og
▼enjulega greri þó fyrr í Skaftafellssýsl-
um heldur en víðast hvar annars staðar
*vo að sæmilega horfði með heyskap i
•veitunum „milli sanda“ eí vel viðraði
tim sláttinn.
Þetta var vorið 1823.
Þann 26. júní þetta vor var norðan
kuldastrekkingur allan daginn og, séð
<11 Álftaveri, hrönnuðust skýjabólstrar
óvenju hátt yfir Mýrdalsjökli. Um
kvöldið, þegar presturinn á Mýrum, sr.
Jón Austmann, átti leið út á hlað stundu
íyrir náttmál, sá hann draga upp í land-
norðrinu dökkan dampaflóka. Hann
breiddist á svipstundu um allt himin-
hvolfið „og með það sama gerði svo
myrkt fjúkél, að naumast varð ratljóst.“
l>Eð stóð í klukkustund. Þegar því létti,
eást stíga upp af Mýrdalsjökli geysimik-
il! eld- og reykjarmökkur. Tveim stund-
tim eftir miðnætti kom vatnsflóð fram
t Ver, rann út af lækjarbökkum og far-
▼egum Og flutti með sér hrannir af
imáum jökulhroða.
Þannig hófst Kötlugosið 1823 — hið
fjórtánda í röðinni.
S r. Jón Austmann hélt dagbók og
lýsti gangi atburðanna frá degi
til dags þann tíma, sem gosið
stóð. Þetta var eitt af hinum vægari
Kötlugosum og gerði ekki teljandi spjöll.
Varð af því minni skaði heldnr en flest-
tim öðrum Kötlugosum, serr jnenn hafa
•purnir af.
Alltaf öðru hvoru þann ^ma, sem vart
▼ar við eldsumbrotin, homu vatnsflóð
fram á Sandinn bæði austan Hafurseyjar
og vestan. Var hann þá ófær yfirferðar
«ins og gefur að skilja.
Þegar gosið hófst, voru tveir menn úr
Reynishverfi staddir á Mýrum ásamt
nokkrum Eyfellingum. Ekki er getið um
erindi þeirra. Þeim þótti eðlilega slæmt
mS vera lengur en nauðsyn krafði að
heiman á þessum tíma árs. Tóku því það
ti'. bragðs að fara upp í Skaftártungu og
ót yfir Mælifellssand. Á Sandinum var
rifahjarn og hver spræna lögð. Greidd-
ist vel för þeirra og náðu þeir heim
tíi sin á fimmta degL
26. tölublað 1963 ■ ...........
Síðumenn voru komnir út yfir Kúða-
fljót í kaupstaðarferð út á Bakka, er
þeir urðu varir við gosið. Sneru þeir við
hið snarasta og héldu til Djúpavogs Þar
hóndluðu þeir um sumarið. Hins vegar
fóru Veringar og Tungumenn — svo og
einstaka bóndi af Síðu — vestur og fóru
þá að Fjallabaki, enda er það mun
skemmri leið í kaupstað heldur en til
Djúpavogs, þótt langt þætti nú á dögum.
S á fyrsti, sem fór yfir Mýrdalssand
eftir gosið, var „alþekktur maður, Ólaf-
ur Sverrisson að nafni.“ Fór hann úr
Skaftártungu nálægt gamla veginum
fyrir framan Hafursey, hlóð vörður þar
sem bezt virtist leiðin, komst að Höfða-
brekku um kvöldið og fór austur aftur
daginn eftir. Næst var farið yfir Sand-
inn 9. ágúst. Voru þá á ferðinni 4 Ver-
ingar — fóru beint frá Herjólfsstöðum
eða Benediktsseli og fengu þolanlegan
veg.
Eins og fyrr segir, voru sífelldar vatns
spýtingar fram á sandinn alltaf meðan
á gosinu stóð og raunar lengur. Þegar
því tók að linna, sást að nýtt vatn hafði
myndazt í gosinu. Rann það fram sand-
inn austan Hafurseyjar og hélzt það í
þeim farvegi næstu 14 árin. Þá brauzt
það vestur fyrir Hafursey alla leið í
Múlakvísl og rann þar til 1860. Þá tók
það sér farveg fram með Hafursey að
vestan og var kallað Sandvatnið. Var það
hin versta torfæra oft og tíðum vegna
þess hve blautt það var.
T" il skýringar því sem á eftir fer,
skal hér tekin upp lýsing Sveins Páls-
sonar á því hvernig vötnin á Mýrdals-
sandi gátu hagað sér sumarið eftir gosið.
Sveinn var á ferð út yfir sand þ. 23. júlí
1824. Sagðist honum svo frá:
„Vatnsfallið .... lá nú kyrrt og
rann í fram með hægð, að líkindum
hesti varla í kvið, en þegar við áttum
spölkorn eftir út að því, risu á auga-
bragði við vesturlandið öldur svo há-
ar, eins og allra stærstu brimsjóir við
land, svo huldi vel upp í miðja Haf-
ursey (skammt vestan við kvíslina)
með hávöðum og fossagangi úr hófi,
svo ófært sýndist með öllu vestur yfir.
Varaði þetta rúman fjórðung stundar,
þangað til allt smálagði sig aftur, og
varð eins kyrrlátt sem áður, þá við
í flýti áræddum út yfir, og fylgdar-
maðurinn strax til baka austur yfir
en í því hann náði eystra landi reis
aftur viðlíka ólag sem hitt.“
Síðan fer Sveinn að leita að ástæðun-
um fyrir þessum skyndilegu hlaupum í
vatninu. Hann finnur á þeim sínar skýr-
ingar þótt ekki verði þær raktar hér.
Nú er þar til máls að taka, að nýr
sýslumaður var settur yfir Skaftafells-
syslur. Það var Þórarinn Magnússon
öfjörð. Hann hafði verið settur sýslu-
maður í Rangárvallasýslu og bjó nú að
Skammbeinsstöðum í Holtum. Fékk
hann leyfi til að búa þar áfram. Þegar
gosinu tók að linna, og fært var orðið
yfir Sandinn, hélt sýslumaður austur í
hérað sitt, til að sinna þar ýmsum em-
bættisstörfum. Með honum réðst til ferð-
ar sóknarprestur hans sr. Páll Ólafsson í
Guttormshaga. Þeir höfðu með sér hesta-
dreng, Pál að nafni. — Þrátt fyrir rign-
ingar og vatnagang, komust þeir sýslu-
maður og sr. Páll austur að Prestbakka
á Síðu á tveim dögum. Þar bjó föður-
D ■
bróðir sr. Páls, — sr. Páll Pálsson, síðar
prófastur í Hörgsdal. Var á Prestbakka
góður fagnaður við þessa gestakomu eins
og segir frá í Blöndu V bindi.
Þeir ferðafélagarnir luku erindum sín-
um austan Sands og gistu i Hrífunesi
aðfaranótt þess 14. sept. Það var sunnu-
dagur. Þá lögðu þeir á Sandinn í þoku
Of rigningu. Þeir fengu sér til fylgdar
þrjá menn úr Skaftártungu. Það voru
þeir Arni Árnason bóndi í Hrífunesi 34
ára og Þorlákur Jónsson bóndi á Flögu
47 ára. Þriðji maðurinn var Benedikt
skáld Þórðarson, löngum kenndur við
Herjólfsstaðasel í Álftaveri, en nú til
heimilis á Flögu, 55 ára.
Sr. Páll reið góðum hesti, miklum
stólpagrip, og verður nokkuð frá honum
sagt síðar í þessum þætti. Ekki þarf
heldur að efa það, að sýslumaður hefur
Brúin yfir Blautukvísl.
verið vel ríðandi svo mikið sem hann
þurfti að ferðast um sínar viðlendu sýsl-
ur.
Hins vegar er þess getið um Benedikt
að hann hafi riðið ungum hesti og óvön-
um.
Þeir félagar og fylgdarmenn þeirra
héldu nú sem leið lá út yfir Sandinn
unz þeir komu að hinu nýja jökulfljóti
sem fyrr er greint frá. Var það í miklum
vexti „og ógurlegt á að líta, svo að
sumum þeirra sýndist það ófært, en aðr-
ir héldu að reitt mundi vera, riðu þeir
allir út í vatnið, en urðu fyrir stórbylgj-
um sem á sjó væru komnir.“ — Þessum
örlagaríka atburði á Mýrdalssandi er
lýst í Annál 19. aldar og er þar s.a.s.
orðrétt farið eftir Espólín. Fer sú frá-
sögn hér á eftir:
„I september vildi Þórarinn Öefjörð
sýsíumaður rlða í Skaftaíellssýslur, er
hann var settur fyrir. Var altalað að
hann hafi sagt berlega, að eigi mundi
hann koma með lífi úr þeirri ferð, Og
gert ráð fyrir legstað sínum. Hann kom
tii bæjar við á þá, er rann frá Kötlu
eftir Mýrdalssandi, er sagt að hann hafi
beðið bónda fylgdar, en hann hafi verið
nokkuð tregur, og boðið honum gistingu
og fylgdarmönnum hans, þótti áin lítt
fær, og ætlaði að betri mundi að morgni.
Það var 14. september og vildi sýslu-
maður áfram. Þeir voru með honum,
Páll prestur Ólafsson Pálssonar og Bene-
d:kt skáld Þórðarson, þá orðinn gamall
og óstyrkur. Páll hét maður sá, er fylgdi
Öefjörð að heiman. Riðu þeir allir til
árinnar, og bændur tveir, Árni og Þor-
lákur. Var áin mikil, en sýndist þó fær.
Og er þeir voru langt komnir út í vatnið,
kom hlaup mikið á þá úr jöklinum, svo
tók upp yfir hestana á miðja mennina,
og kallvarpaði hvorum tveggja. Týndist
þá Páll prestur, en sýslumaður og Bene-
dikt komust á fætur, og hrökkluðust
hestarnir frá þeim til sama lands, og svo
bændurnir Árni og Þorlákur, og, Páll
fylgdarmaður, en þeir öefjörð stóðu í
vatninu á grynningum í mitti, líklega
í þeirri von að hinir mundu koma til
' þeirra hestunum. Kom þá annað vatns-
flóð og sló þeim flötum, og sást Bene-
dikt eigi síðar, þá er sagt að hann haíi
kveðið þannig, eða þessu líkt.
Andæftir skáld
upp úr móðu:
Fram eru feigs götur,
skiljast sköp,
skammt er að landL
Brosir bakki móL
Þórarinn öefjörð komst enn á fætur,
og ætluðu þá Skaftfellingar þeir tveir,
er stóðu á landi, fyrir sárbeiðni Páls, að
freista að komast til hans, en er hann
sé það tók hann að vaða á móti þeim,
óð hann lengi allknálega, svo vatnið
braut á öxlum honum, og voru þeir
komnir skammt eitt frá landi, er hann
átti skammt til þeirra. í því reið að
þriðja öldufallið, tók það upp yfir hann,
og lézt hann þar, en þeir komust til
lands aftur. Líkin fundust tveim dögum
seinna."
— 0 —
Þannig er lýst feigðarförinni á Mýr-
dalssandi þennan þokugráa tvímánaðar-
dag fyrir 140 árum. í næstu þáttum
verður nokkuð greint frá æviferli þeirra,
sem fórust.
Hagalagðar
HOF f REYKHOLTSDAL.
Á Hofstöðum í Reykholtsdal,
skammt frá Reykholti, var eitt hið
fyrsta hof reist á íslandi, þar sem
forráðamaður þess hafði einnig ríki
um héraðið í kring. Hér bjó Illugi
inn rauði, einn af fj'rstu landnáms-
mönnunum. Síðar afhenti hann Hólm-
starra á Akranesi forráð hofsins og
skipti við hann á löndum sínum og
Sigríði konu sinni. Henni mislíkaði
mannkaupið og hafði því hengt sig í
Hofinu, er hann vildi kveðja hana.
(Ferðabók E. Ól. og Bj. P.).
DRÆM KJÖRSÓKN.
Um haustið — 2. sept. — fóru fram
kosningar til Alþingis fyrir Reykja-
víkurkjördæmi. Á kjörskrá voru 69
kjósendur. en ekki var áhugi hjá
kjósendum meiri en svo, að aðeins 34
sóttu kjörfund. Fékk Halldór Kr.
Friðriksson skólakennari 24 atkv. en
Hermann Elias Jónasson kand. jur.
málaflutningsmaður 14 atkvæði, sem
varaþingmaður.
(Árb. Reykjavíkur 1858).
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 7