Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1964, Blaðsíða 1

✓
kunnugum marani, sem
kæmi til Englands og
spyrði þarlendan mánn, hvar
heyra mætti fegurst talaða enska
tungu, myndi sennilega ráðlagt að
gera eitt af þrennu:. fara í kirkju
og hlýða á prédikun, bregða sér í
leikhús eða hlusta á þuli eða fyrir-
lesara brezka útvarpsins.
Sá, sem hefur sæmilega kunn-
áttu í enskri tungu, getur á auga-
bragði heyrt á máli Englendings,
hvort hann hefir hlotið skóla-
menntun eða ekki. Framburður
málsins segir til um það. Þetta
stafar vitanlega af því, aö hver
menntaður maður ber svo mikla
virðingu fyrir móðurmáli sínu, að
hann leggur rækt við framburð
þess, enda yrði hann sér fljót-
lega til athlægis ella. Þetta
finnst hverjum Englendingi svo
sjálfsagt, að honum kemur ekki í
hug að ræða það. Sjálfsagður
skilningur á þessu ríkir vitanlega
einnig hjá stjórn kennslumála og
kennarastéttinni; enda finnst sá
menntaskóli ekki í öllu landinu, þar
sem framsögn er ekki tekin alvar-
lega sem sjálfsagður hluti af námi
nemenda. Þetta gildir vitanlega um
allar þjóðir, sem kenna sig við
menningu.
E rlendum vini íslenzkrar menn-
ingar brygði alvariega í brún og ætti
vafalaust erfitt með að trúa því, væri
honum sagt, að fagur framburður ís-
lenzkrar tungu væri ekki kenndur í ein-
um einasta skóla íslands; að þar væri
einungis lögð áherzla á ritað mál.
Það er engu likara en við íslendingar
höldum, að íslenzk tunga sé einungis rit-
málið. En eins og orðið „tunga“ ber með
eér er vitanlega ekki síður átt við talað
mál en ritað.
Við eigum ágæta málfræðinga og mál-
visindamenn, sem hafa ritað talsvert um
íslenzku frá ýmsum sjónarmiðum; en
í'iæstum alit er það helgað rituðu máli.
1 skólum eru réttiiega gerðar til okkar
strangar kröfur um kunnáttu í íslenzkri
R. Kvaran
málfræði, bragfræði, setningafræði
o.s. frv., og er vitanlega ekki annað en
gott um það að segja. Ég hef gengið hina
venjulegu menntabraut gegnum barna-
skóla, menntaskóla og háskóla, en
aldrei minnist ég þess þó að hafa orðið
var við, að íslenzku-kennari skipti sér
af framburði nemenda á máli þjóðar-
innar. íslenzk skáld hafa í fögrum ljóð-
um vegsamað móðurmálið, og með réttu.
Við erum af skiljanlegum ástæðum
hreykin af því að hafa getað varðveitt
hina fornu tungu Norðurlandaþjóðá. En
nú vill svo undarlega til, að þessi ást
okk-ar á tungunni virðist einungis ná til
ritaðs máls, a.m.k. ef dæma má eftir
því virðingarleysi, sem hingað til hefur
verið sýnt töluðu máli íslenzku.
,]\íér er ekki kunnugt um, hvað
kann að hafa verið skrifað og skrafað
um íslenzkan framburð fyrr á öldum,
en ekki er mér grunlaust um, að það
sé sáralítið. Á þessari öld má segja, að
hljótt hafi verið um þetta mál frá því
Guðmundur heitinn Björnsson, land-
læknir, skrifaði merka grein í Skólablað
ið árið 1912, sem hann nefndi Réttritun-
arheimska og framburðarforsmán, og
þangað til dr. Björn Guðfinnsson hóf
háskólafyrirlestur sinn um framburð og
stafsetningu haustið 1946. Skylt er þó
að geta þess, að nokkrir merkir menn
studdu málstað Guðmundar landlæknis
og skýrðu frá, sjónarmiðum sínum í
þeim efnum. Má nefna til dæmis grein
Heiga Hjörvars í XII árgangi Skóla-
blaðsins um framburðarkennslu og
hljómbætur, og grein Jóhannesar L. L.
Jóhannessonar í sama blaði um þetta
efni. Þá hafði Þorsteinn Gíslason, skáld,
áður einnig skrifað mjög vinsamlega
grein stílaða til Guðmundar landlæknis
um þetta mál.
Að vísu má segja, að grein Guðmund-
ar hafi aðallega fjallað um stafsetningu,
en þar er þó að finna þessi athyglis-
verðu órð um framburð á íslenzku:
„Ég fæ ekki betur séð, en það væri
ofurhægt, að semja nákvæmar fram-
burðarreglur og laga og fegra fram-
burðinn að mikium mun; þessi reglu-
bundni, fagri framburður ætti að
vera sparibúningur málsins; þannig
ætti að kenna málið í öllum skólum
og þannig ættu allir menntaðir menn
að tala það. — Réttmæli er undir-
staða réttritunar“.
Þessi orð hins gáfaða landlæknis eru
enn í fullu gildi. Vert er að vekja at-
hygli á síðustu setningunni: „Réttmæli
er undirstaða réttritunar“, Við þurfum
Eftir Ævar
ekki að leita. lengi til þess að finna rök-
stuðning fyrir þessari skoðun; hver hef-
ur ekki einhvern tíma fengið bréf þar
sem auðveldlega má lesa úr rithættin-
um framburðargalla höfundar, svo sem
fiámæli, linmæli o.s.frv.
Sé því skoðun Guðmundar Björns-1
sonar rétt, að réttmæli sé undirstaða
réttritunar, liggur í augum uppi, hve
réttur og fagur framburður móðurmáls-
íns er nauðsynlegur hverjum manni.
í sambandi við vaknandi áhuga á fögr
um framburði móðurmálsins er skylt að
minnast hér sjóðsstofnunar Helga Hjörv
ars og konu hans til minningar um son
þeirra, Daða, en tilgangur þess sjóðs er
að verðlauna fegurst talað mál í útvarp,
að mér skilst.
ótt þeim, sem kenna íslenzku í
skólum okkar, ætti ekki að verða skota-
skuld úr því að leiðrétta meinlegustu
villur í framburði nemenda, ber hins
að minnast, að hér á landi hefur engin
samræming íslenzks framburðar enn átt
sér stað. Má reyndar segja, að hún hafi
ekki verið framkvæmanleg, sökum
skorts á nauðsynlegum undirbúningi.
Einn kennari notar þennan framburð,
annar hinn, og fer það venjulega eftir
því, hvaðan menn eru ættaðir af land-
inu; og sama máli gegnir vitanlega um
okkur leikara, presta, þingmenn, út-
varpsþuli og aðra þá, er skilyrði hafa
til að móta framburð öðrum fremur.
Það er satt að segja ekki vandalaust
fyrir erlendan stúdent, sem kemur hing
að til íslands til þess að læra að tala
málið. Af kennslubókum í íslenzku fyrir
útlendinga er tæplega um annað að
ræða en bók dr. Stefáns Einarssonar
annars vegar og hins vegar bók Sigfúsar
Blöndals, bókavarðar. En guð hjálpi
þeim stúdenti, sem ætlar að notfæra sér
báðar bækurnar, því þá Stefán og Sig-
íús greinir á um aðalatriði þessa máls.
Hefur hvor sinn framburð. Er þetta gott
dæmi um ósamræmið og óreiðuna, sem
ríkir í þessum efnum á íslandi.
eim sem hafa haft eðlilegar
áhyggjur af þessu ófremdarástandi tung
unnar var því óblandið gleðiefni, þegar
dr. Björn Guðfinnsson hóf rannsóknir
sínar á íslenzkum framburði. En upphaf
þess máls var það, að á haustþinginu
1939 hafði verið^áætlað nokkurt fé á
íjárhagsáætlun Ríkisútvarpsins „til mál
fegrunar eftir fyrirmælum kennslumála-
stjórnarinnar“, eins og komizt var að
orði. Var þetta í fyrsta’ sinn, sem fé
var veitt til mállýzkurannsókna á ís-
landi.
Tveim árum síðar, eða 1941, eftir að
rannsóknir voru hafnar, kom í Ijós, að
frekari fjárveitingar væri þörf, en þá-
verandi forsætisráðherra, Hermann Jón-
asson, sem einnig fór með kennslumálin,
hljóp þá undir bagga og veitti aukinn
styrk til greiðslu ferðakostnaðar við mál
iýzkurannsóknirnar, og árið 1946 kom
svo út fyrsta bindi dr. Björns um mál-
lýzkur, þar sem saman voru teknar nið-
urstöðurnar af rannsóknum hans.
Má segja, að rit þetta hafi ekki verið
byggt á sandi, því dr. Björn og aðstoð-
armenn hans rannsökuðu framburð um
það bil 10.000 manna, víðs vegar um
land, og var framburður hvers hljóð-
hafa skráður á sérstakt spjald. Dr.
Björn hugsaði sér þetta fyrsta bindi af
tveim eða þrem, en hanri var lengst af
heilsuveill maður og lézt fyrir aldur
íram, áður en hann fengi lokið þessu
mikla menningarstarfi. Var það stór-
skaði þessu merka máli, er hann féll
frá, því hann hafði sterkan áhuga á sam
ræmingu íslenzks framburðar og var
manna bezt til þess fallinn að stjórna
hinum umfangsmiklu og tímafreku rann
sóknum, sem nauðsynlegar eru til undir
búnings þess, að við eignumst skyn-
samlegan og fagran fyrirmyndarfram-
burð á íslenzku.
C IL
L7 kal nú aðeins drepið á það,
hvernig dr. Björn Guðfinnsson sneri sér
Framhald á bls, 12