Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1965, Side 4

Eftir Sigurð Sigurmundsson, Hvitárholti
.Á. rið 1906 kom út skáldsag'an
Halla eftir ókuruian höfurud, 9eim nefndi
sig Jón Trausta. Sagan fékk frábærlega
góða dóma og var tekið af þjóðinni opn-
um örimim. >á fyrst áræddi höfundur-
inn, að draga af sér huliðishjálminn og
stíga fram í dagsljósið. — >að var Guð-
rnundur Magnúsrion skáld. Hér var um
að ræða stórsigur flátæks óskól'aigenig-
ins alþýðumanns, sem ætíð mun verða
talinn einn af merkustu aitburðum ís-
lenzkrar bókmenntasöigu. >eissi sigur
hins hugdjarfa þrautseiga baráttumanns
(hafði nú sett á hreyfingu ólgu þá, er
í huga hans brauzt sem beljandi á í
vorleysingu brytist fram úr gljúfrum
sínum. Hér var landnámsmaður á flerð
í heimi skáldskaparins, landið numið
svo að segja milli fjalls og fjöru. Hver
skáldsagan rak nú aðra og þjóðin beið
í ofvæni eftir nýju. Heiðarbýlis-sögurn-
ar komu þvá næst út í röð sitt árið hver
á árunuim 1908-1911. En þar inn á milii
eðia haustið 1907 kom út skáldsagan
Leysing, sem skrifuð var fyrri hluta
vetrar, næst á eftir Höllu. Elkki þarf að
orðlengja það, að sagan vakti miklla at-
(hygli, um hana stóð hinn mesti úlfa-
þytur gagnrýni og greimju. Margir tóku
sér þá penna í hönd og skrifuðu rit-
dóma af mikilli vaindlætinigu.
U m þessar mundir mátti segja, að
sagnaskáldskapur ísiendiniga væri að
rísia á ný, eftir að hafa í margar aidir
sofið svefninum langa. Til þessa var
þar aðeins um að ræða skáldsö'gur Jóns
Thoroddsens og nokkur önnur byrj-
endaverk, sem mjög höfðu takmarkað-
ar þjóðlífsmyndir að geyima. En hér var
um að ræða sögu, sem hafði stærri og
víðfeðmari 9jónhrinig að bakgrunni en
menn í skyndi gerðu sér grein fyrir.
>ess vegna urðu dómamir um hana
yfirleitt á þá lund, sem raun bar vitni.
Ritdómar um 9Öguna eru fast að 20,
þótt hér verði aðeins fáir upptaldir. En
ástæða væri þó ti)! að safna þeim sam-
an í eina heild, til þess að sýna, hvem-
ig samtíðin tók jafn merkilegri sögu og
Leysing með réttu verður talin. Hér
skal þó nefna tvo þá markverðustu.
Annar kom í Eimreiðinni 1907, eftir
Sigurð Guðmundsson síðar sikólameist-
ara. Dæmir hann söguna hart og tielur
hana misiheppnað verk. Hann segir höf.
ólhæfilega langorðan og efnismeðferð-
inni ábótavant, þannig, að lesandinn
verði leysingarinnar í sögunni varla var.
Að nokkru viðurikennir hann þó
hæfileika höfundarins, þvi niðurstaða
hans verður þó að lokum þessi: „Höf.
hefur misheppnast smíð sín, en hann
Iheflur smiðshendur." Aliur er þó dóm-
ur þessa vitra og skarpskyggna manns
byggður á röngum skilningi á grunni og
filgangi söigunnar. Jón Trausti svaraði
ritdómi þessum og benti höf. á hvar
höfuðvilla hans lægi um réttan skilning
á sögunni, en hann lét sér ekki segjast
og svaraði aftur í sömu mjrnt.
Hér ber þó hæst annan ritdóm um
söguna, sem birtist í Skírni eftir Karl
Finnbogason skcl'.astjóra. Hann sfingur í
stúf við alla hina dómana að því leyti,
að hann er byggður á alit öðru viðhorfi
til söigunnar. Furðulegar má þó telja
ályktanir hans um atburða- og landslags
lýsingar Jó'ns Traiusta, sem án efa má
telja mjög snjallar. En hann bendir á
þann aðalkjarna söigunnar, sem aðrir
höfðu ekki komið auga á. En það er
þegar aðal'persóna sögunmar, Þorgeir
verzlimarstjóri, liggur banalegama. >á
losna hugsjónir hans úr áiöguim eigin-
giminnar, þursaham einræðis hans rek-
ur brennandi burtu og hann finnur, að
það eina, sem gefúr lífinu gildi, er sátt
og samúðangleði að stóru starfi fyrir
velgengni annarra. Síðan kemur hin
þýðingarmiMa umsögn Karls: „Þetta er
kjarni sögunnar. Og hann er hvorki
óþroskaðui' né ormétinn. >að borgar sig
vel að brjóta utan af honum skelina.“
að vill nú svo til, að til er um-
sögn höfumdar sjálfe um söguna, þar sem
hann gerir að umtalsefni umrót það og
gremju, sem hún olli, oig eins eðli henn-
ar og hvemig skilja beri hana. Far-
ast honum meðal annars svo orð: „Sag-
an er algjörlega sálfræðileigs efnis, til-
raun til að lýsa skapmik)!ium manni, sem
ekki þolir að fara halloika í baráttu lífs-
ins og stöðugt er því á þessum næmu
takmörkum milli vits og óvits. Verzlun-
arsagan og viðskiptatífið er ekkert ann-
að en umigjörð, kannsfce með helzt tii
sterkum litum og lífi, til þess að aðail-
persónan og tilgangurinn taki sig nógu
skýrt út úr. En sé þetta ekki tekið til
greina, verður bókinni ætíð gert rangt
til. Um emga af bókum mínum hafa
dómar manna verið eins sundurleitir
og einmitt þessa, og mér til mikillar á-
nægju voru það einmitt menntamienn-
imir og þeir menn, 9em ég taldi skarp-
skyggnasta, sem skildu bókina og við-
urkenndu hana. H-etfði ekki svo verið,
er hætt við, að sagan hefði sligað löng-
un mína til að hai.da ritstörflum áfram.
Leysing var mér um mörg ár einskionar
prófsteinn á dómgreind manna.“
Hér er það, án efa, fyrst og fremst
ritdómur Karls Finmbogasonar, sem höf-
undur á við. Hann hefur orðið skáld-
inu hvatning og leiðarljós á þeirri erf-
iðu leið, sem framundan var. >að er
því ekki ofmœlt um ritdóm þaun, að
hann hafi haft bókmenntasögulegt gildi.
Hér verður ekki unnt að komast
hjá því að minnast örlítið á eifni sög-
unnar. Aðailpersóna hennar er Þorgeir
Ólafsson verzlunarstjóri í Vogabúðum.
Hann má teija einihverja þá stórbrotn-
ustu persónu, sem fram hefur komið í
ísilenzkri skáldsögu. Hann er búinn
mörgum þeim stóru kostum íslendings-
eðlisins, sem hvorki mölur né ryð fá
grandað. En hann býr einnig yfir þeim
brestum manntegs veikleika, eigingimi,
ráðríki og ofmetnaði, sem margri hetj-
unni hefur orðið að falli. Og hann fóm-
ar öllum sínum góðu kostum á altari
ofmetnaðar síns og eigingimi. Allt finnst
honum hafa brugðizt sér, og hann hugs-
ar um það eitt að hefna sín á mót-
stöðuimönnum sínum, sem valdið hafa
ógæfu hans, að hans dcrni. Er nú fram-
haldinu bezt lýst í ritdómi Kanls Finn-
bogasonar, þar seirn honum farast svo
orð: „Nótt eftir nótt reikar hann aleinn
oig andvaka um híbýli sín og hugsar
ráð sitt. Og það er svartamyrkur í sál
hans. Eina skíman eru hrævareldar hat-
urs og hefnigimi, sem leiftra yfir leið-
um svikinna vona og sér vitra hugsjóna.
Eina slíka nótt skyggnist lítilsigldur
meinleysingi inn í sái hans. Þorgeir skip
ar honum hvorfci né biður hann að
kveikja í vöruhúsi kaupfélagsins. En
hann stingur eldspýtnastokk í vasa hans
og talar um kaupfélagið á ýmsa vegu.
En Einar fer út og kveikir í húsinu.
Hann er tekinn fastur. Þorgeir rejmir
að koma honum undan til Noregs, en á
leiðinni tii skips hrapar harrn fyrir
björg og finnst þar dauðuir næsta dag.
Þorgeir finnur fuilvei, að hann er vaLd-
ur að brunanum og grunur fellur á
(hann. ALIir forðast hann og fyrirlíta, en
enginn þorir að tala hreiniega við hann
um orsökina.
SáLarkvalir hans aukast og margtfa'ld-
ast. Hann verður taugaveiklaður, sér
ofsjónir og verður að dreikka sig í
svefn á kvöldin. Mennina hatar hann og
fyrirlítur enn meira en áður. Honum
finnst tortryiggni þeirra, brigðmælgi og
skilningsleysi hatfa gert sig að glæpa-
maruii. Skuldunautum sýnir hann hörku
og hyggst nú að hefna sín og ná atftur
vö'ldum. En þá leggst hann á banasœng.
Nú skilur hainn lcíksins, að þessir menn,
sem hann hatar og kennir ógæfu siína,
eru ekki að ástæðuiausu slíkir sem þeir
eru. Hann hetfur heimtað of mikið af
Sigurður Sigurmundsson
þei/m, vænst meira af þeim en sann-
gjarnt var. Börnin voru vanræfct. Þess
vegna var fullorðna fólkið lítilsiglt.
Hver sem vill bæta þjóðina á að byrja
á börniunum. Og á banasænginni ánafn-
ar Þorgeir hreppi sínum 20.000.00 kr.
með þekn fyrirmæium að vöxttmum
skuli varið til menningar börnum ör-
yrkja í hreppmum, fjórum í senn. Það
vforu manngjö'ld fyrir Einar í Bælinu.
Börnin hans 4 áttu að njóta fyrsta
styrksins, svo þau yrðu honum meiri
og betri. Síðan áttu börn annarra lítii-
magna að njóta hans, svo komandi kyn-
slóðir yrðu þeim hverfandi betrL“
agar reynt er að gjöra grein fyr-
ir sköpun skáldverks, þvi „allir hiutir
eru þó gjörðir af nokkuru efni“ eins
og Snorri Sturluson kornst að orði, er
margt, sem hafa ber í huga. Fyrst og
fremst hljóta þó ytri áhrif, umhverfi,
þekking, trú og lífsreynsila hötfundar-
ims að vera sá grunnur sem verkið hvíl-
ir á. Hötfundur getur þess á einium stað,
að lenigi hafi efni þessarar sögu brotizt
um í buga sér, þar til það loks fékk
endanilegan búning. Því hetfur verið hald
ið fram, að fyrsta kveikja sögunnar í
huiga höfundarins eigi rætur sínar að
rekja til gneinar, er Einar H. Kvaran
ritaði í ísatfold árið 1898 og hét „í leys-
ingu.“ Fjailar hún um Möðruvellinjga,
menntun þeirra og hroka og losið í þjóð
lífinu yfirleitt, sam hann taldi þó í ætt
við vorleysingar. Ekki er óilíklegt, að
efni greinar þeesarar hafi iifað í minni
skáldsins og snert strerugi í sál hans. Og
.þaðan muni nafn sögunnar meðal ann-
ars vera komið.
En þetta er þó hér ekkert annað en
aukaatriði, því að sagan er hið innra
persóniuisaga eins manns, en hið ytra er
hún jafnframt saga stórfelldra þjóðfé-
lagslegra átaka. Engin saga islenzk hef-
ur verið skrifuð með stærri og víðfeðm-
ari þjóðlifsmynd að bakgrunni. Marg-
ar getgá'tur og fullyrðingar komu í rit-
dómum fram um það, hver ætti að vera
lifandi fyrirmynd höfundarins að Þor-
geiri verzlunarstjóra. Eins voru taldir
margir staðimir þair sem sagan átti að
hatfa gerzt. Slíkar getgátur eru ekki mik
ils virði, því Jón Trausti hetfur sagt, að
hann noti hvergi vitandi vits eiginlegar
fyrirmyndir í sögum sínum. Þrátt fyrir
iþað má þó telja liiklegt að staðfræði-
legur grundvöllur sögunnar sé að
nokkru leyti Húsavík í Þingeyjarsýslu.
Nafn kaupstaðarins, Vogabúðir, eitt
snjaillasta staðamafn, sem vaiið heiíur
verið í skáldsögu, bendir til þess. Voga-
búðir — Húsavík eim sömu merkingar,
aðeins snúið við. Eins er talið, að bar-
átta verzlunarstjórans á Húsavik við
vöxt kauipfélagsins sé að nokkru höfð
til hliðsjónar.
„Skáldsaga er ætíð menningarsaga“,
varð Jóni Trausta eitt sinn að orði. Þess
vegna hetfur hann meðal annars valið
sögu þessari þarui vettvang, sem hún
gerist á.
E inn ritdlómari komst svo að orði,
að brennipunktur sögurmar væri duilinn
glæpur. Ekki verður sú ályktun dreg-
in í efa. Glæpurinn, sem hér er átt við,
er breinna kaupfélagshússins. Áður en
lengra er farið að rekja aðdraganda
brennunnar, kemur ósjálfrátt í hugann
önnur saga, þar sem brenna á sér stað.
En það er Njálssaga. Hvort hér er
samband á milii 'skal ósagt látið, en
líkingin er þó til staðar þótt tilviljun
ein kunni að vera. Alikunnugt er, hvem-
ig Njáiiuhöfundur spinnur úr orðum og
athöfnum sögupersóna sinna örlaga-
þræði þá, sem allir liggja að sama
mar'ki, harmleiknum Njálsbrennu. Ef
litið er nú atftur á söiguna Leysing, frá
þessari hiið, kemur í ljós, að alit frá
byrjun er hvert orð og hver athöfn,
er fram fer í söigunni, sem hlekkur i ó-
rjúfanlegri atburðarás, sem áfram held-
ur þar til brennan á sér stað. Segja má,
að neisitinn sem síðar verður að báli
kvikni í sáium tveggja manna. Löng
röð ytri atvika verður til þess, að
hugir hins sterkasta og hins veikasta
stefna hér að sameiginlegu markmiðL
Eða réttara sagt, hinn sterkari knýr
með heljarafli hugiar siíns hinn veikari
til þess, að fremja ódæðisverk, sem
hann svo síðar vildi sízit af öllu gert
hafa.
Kaflinn, þar sem þessu er lýst, er
meistaraverk. Hann er látinn gerast I
litlu þorpi á fá andi, en gæti þó gerzt
hvar í heimimran sem vera skyldi, meira
að segja á hverjum degi. Ennþá er sefj-
unarvaldið eitt sterkasta aflið í heim-
inum, ekki einungis meðal einstaklinga,
heldur heilla þjóða. Straumur sögunnar
heildur nú áfram fremur hægt en þungt.
Þræðir bennar spinnast á ýmsa vegu, út
frá þeim stórkostlega athurði, sem um
garð var" genginn, — brerunurmi. Á ytra
borði sást engin breyting á höigum og
útliti Þorgeirs verzlunarstjóra. Hann
barðist enn harðri baráttu gegn vonzku
og tortryggni annarra, en uimhverfið
varð mettað illum grun um sekt hans og
loftið allt lævi biandið. En frá þeim
degi er húsið brann, varð þó barátta
hans tviþætt og þeim miun þyngri en
áður. Nú beindist hún einnig inn á við,
að hans eigin samvizku, sem nagaði
hann jafnt og þétt. í augnaibliks fijót-
ræði hafði hann ætlað að vinnia sigur,
en það snerist upp í mesta ósiigur lífa
hans. Nú verðskuldaði hann fyrirlitn-
Framhald á bls. 6
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
7. tbl. 1965.