Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Blaðsíða 6

að búa til fagurlega litað klæði, sem
framleiðendur geta framleitt að eigin
vild. Tilgangurinn með giftingarhring
er ekki sá að búa til skreytingu, sem
hægt er að skipta um eftir geðþótta. En
þrátt fyrir allar forskriftir og reglur
tilveru okkar er samt kostur á tilbreytni
í samræmi við smekk og notagildi. Jóla-
tréð er í höfuðdráttum í hefðbundnum
skorðum vanans, en hver einstök fjöl-
skylda hefur þó sínar sérstöku siðvenjur,
sínar eigin hugmyndir, og ef þær skortir,
þá er tréð ekki eins og það á að vera.
Þegar sú stund rennur upp, að skreyta
á tréð, er þrátt fyrir allt margt, sem
jþarfnast athugunar við og ákvörðunar.
Á að vera kerti á þessari grein? Er topp-
urinn nægilega vel skreyttur? Óviðkom-
andi aðila kynni ef til vill að finnast
slíkar bollaleggingar undarlegar. Ef til
vill finnst honum tréð miklu fallegra
án skrauts, en það er alveg nauðsynlegt
fyrir þann, sem þekkir þýðingu þess, að
tréð sé skreytt, þannig að það verði
„reglulegt" jólatré.
Frumstæð list byggist einmitt á slík
um ákveðnum dráttum, en skilur þó
eftir eyður, þar sem listamaðurinn get-
ur fengið rúm fyrir skapgerðareinkenni
sín. Tækni margra frumstæðra hand-
verksmanna er undraverð. Þegar rætt er
um frumstæða list, verður að hafa það
í huga, að með orðinu frumstæð list er
ekki átt við það, að listamaðurinn hafi
aðeins frumstæða þekkingu á handverki
sínu. Margir frumstæðir ættbálkar hafa
þvert á móti þjálfað með sér frábæra
hæfni, bæði í tréskdrði, fléttuverki, leð-
uriðju og jafnvel málmvinnu. Ef það er
haft í huga, með hversu einföldum tækj-
um verkið er unnið, þá hlýtur maður
að undrast þolinmæðina og öryggið, sem
hinir frumstæðu handverksmenn öðluð-
ust eftir mörg hundruð ára sérhæfingu.
Maóríarnir á Nýja Sjálandi hafa til
dæmis unnið.hrein furðuverk í tréskurðL
(Mynd A). Það, að erfitt sé að vinna
verkið, er auðvitað engin trygging þess,
að það sé listaverk; ef svo væri, þá bæri
auðvitað að telja þá, sem búa til skip
í flöskur, meðal hinna stærstu lista-
manna. Sannanir þær, sem við höfum
handa á milli hvað snertir leikni frum-
stæðra manna, vara okkur við þeirri
skoðun, að verk þeirra séu klaufaleg út-
lits vegna þess að þeir gátu ekki gert
þau betur úr garði. Það er hins vegar *
ekki hæfni þeirra, sem aðgreinir þá frá
okkur, heldur hitt, að þeir hugsa öðru-
visi. Það er nauðsynlegt að gera sér
grein fyrir þessu þegar í upphafi, því
að saga listarinnar er ekki saga um
tæknilegar framfarir, heldur saga um
breyttan hugsunarhátt og breyttar kröf-
ur. Það er mjög líklegt, að frumstæðir
listamenn geti við ákveðin skilyrði búið
til listaverk, sem líkjast náttúrunni
jafnnákvæmiega og beztu verk frá lista-
skóla. Fyrir nokkru fannst töluvert af
bronshöfðum í Nígeríu (Mynd B). Þau
eru sjálfsagt nokkur hundruð ára gömul,
og það er engin ástæða til að ætla, að
hinir innfæddu listamenn hafi lært hand
verk sitt af utanaðkomandi aðilum. En
hver er þá ástæða þess, að frumstæð
list er oft svo einkennileg? Við ættum
ef til vill að líta í eigin barm og gera
tilraun sem allir geta gert. Takið blað
cg rissið upp einhvers konar höfuð. Bara
hring. Gerið siðan strik fyrir nef og
munn. Lítið síðan á hinn augnalausa
mann. Hann er raunalegur að sjá, aum-
ingja maðurínn. Hann hefur enga sjón.
Okkur finnst að við verðum að setja á
hann augu. Hvílíkur léttír, þegar hann
getur horft á okkur með þessum tveimur
punktum, sem við setjum á hann. í okk-
ar augum er þetta ef til vill gaman eitt,
en er því eins farið með hinn frum-
stæða? Tréstólpi, sem aðeins hefur að
geyma fáa en ákveðna drætti, er í hans
augum eitthvað nýtt og framandi. Hann
lítur á útlit hans sem tákn dulmagnaðr-
ar orku. Það er ekkert aðalatriði að gera
hann mannlegri í útliti, ef hann aðeins
hefur augu að sjá með. Mynd C er af
pólýnesísku skurðgoði, sem heitir Oro.
Pólýnesarnir eru ágætir tréskurðarmenn,
Mynd B og C: Bronshöfuð af negra, grafið upp í Nígeríu. Um 400 ára gamalt
Oro, stríðsguð frá Tahíti: Tré þakið fléttuverkL
(British Museum).
ar meðal frumstæðra þjóða okkar tíma,
sem varðveitt hafa forna lifnaðarhætti
sína. Að svo miklu leyti sem mér er
kunnugt, reynir enginn að hagnýta ná-
kvæmlega þessa tegund töfra, en næst-
um öll list er í þeirra augum nátengd
hugmyndinni um vald myndarinnar.
Það eru ennþá til frumstæðir menn, sem
ekki nota annað en steinverkfæri og
rispa dýramyndir á klettana í þeim til-
gangi að töfra. Aðrir þjóðflokkar halda
reglubundnar hátíðir, er þeir klæða sig
í gervi dýra og koma fram á sjónar-
sviðið sem dýr í hátíðlegum dönsum.
Þeir álíta einnig, að það muni á einn
eða annan hátt gefa þeim vald yfir fórn-
arlambi þeirra. Stundum álíta þeir einn-
ig, að ákveðin dýr séu tengd þeim á
ævintýralegan hátt og að ákveðnir ætt-
fiokkar séu úlfaættar, hrafnsættar eða
froskaættar. Það kann að láta einkenni-
lega í eyrum, en ekki má gleyma að
slíkar hugmyndir eru ekki eins langt
frá okkar tímum og ætla mætti. Róm-
verjar trúðu því, að Romulus og Remus
hefðu sogið úlfynju, og á hinu heilaga
Capitolium í Róm settu þeir upp brons-
styttu af úlfynjunni. Alveg fram til okk-
ar daga eða til valdatíma Mussolinis
var lifandi úlfynja stöðugt höfð í búri
í námunda við tröppur Capitoliums. Á
Trafalgar Square eru engin lifandi ljón
en brezka ljónið er ennþá með fullu
fjöri í „Punch“. Auðvitað er mikill
munur á slíkri heraldik og teiknitákn-
um og hinni djúpu alvöru í trú frum-
stæðra manna, hvað snertir skyldleika
þeirra við „tótemdýrið", átrúnaðardýrið,
sem þeir álitu að væri forfaðir þeirra
af dýraætt. Það er einna líkast því, að
þeir lifi við og við í eins konar draum-
heimi, þar sem þeir geta verið bæði
maður og dýr í sömu andrá. Margir ætt-
fiokkar halda sérstakar hátíðir, þar sem
þeir bera grímur, er eiga að tákna
„tótemdýr“ þeirra (áfrúnaðardýr). —
íklæddir þeim, finnst þeim þeir vera
umbreyttir. Þá eru þeir orðnir að hröfn-
um eða ljónum, á sama hátt og þegar
börn leika sjóræningja eða leynilögreglu
menn og hætta að gera greinarmun á
því, hvað er leikur og hvað raunveru-
leiki. Fullorðna fólkið er þó ávallt í ná-
vist barnanna og getur sagt þeim að
hætta ærslum sínum, eða þá að kominn
sé háttatími. Meðal frumstæðra manna
er enginn utanaðkomandi heimur, sem
eyðileggur hugmyndir þeirra, því að
allir meðlimir ættbálksins eru þátttak-
endur í hinum mikla leik raunveruleik-
ans, sem felst í trúardönsunum. Allir
hafa lært þýðingu þeirra af ættfeðrum
sinum og eru þeim svo sameinaðir, að
þeir hafa enga möguleika til þess að
draga sig út úr og kanna sinn innri
mann. Við höfum öll hugmyndir, sem
við álítum jafnóskeikular og „frumstæð-
ir“ menn álíta sínar vera. Jafnvel svo
óbifanlegar, að við gerum okkur ekki
grein fyrir þeim fyrr en einhver spyr
um þýðingu þeirra.
Ef til vill virðist slíkt ekki hafa neitt
með list að gera, en þegar allt kemur
til alls; þá orkar það á hana. Mörg verk
listamannanna hafa þýðingu fyrir þessa
merkilegu siði, og þá er það ekki aðal-
atriðið, hvort myndin er fögur, heldur
hvort hún hefur tilætluð áhrif. Auk þess
vinna listamennirnir fyrir meðlimi ætt-
bálksins, sem vita nákvæmlega, hvað
sérhvert form og sérhver litur á að
tákna. Það er ekki til þess ætlazt, að
listamennirnir framkvæmi neinar breyt-
ingar, heldur að þeir leggi alla hæfi-
leika sína og þekkingu í verkið.
Maður þarf ekki að leita lengi, áður
en sams konar dæmi verða á vegi manns.
Tilgangurinn með þjóðfána er ekki sá
en þeir álíta auðsjáanlega ekki nauðsyn-
legt að gera myndina þannig úr garði,
að hún líkist manni. Það sem fyrir manni
verður er trébútur þakinn fléttuðum tág-
um. Aðeins augu og handleggir eru ó-
Ijóst gefnir til kynna í fléttuverkinu, en
það er nægilegt til þess að gefa útliti
kubbsins eitthvert ægilegt áhrifavald.
Við erum ennþá ekki komin að enda-
niörkum listarinnar, en með teiknitil-
raun okkar getum við uppgötvað eitt
enn. Setjið kross fyrir augu í stað
punkta, eða eitthvað annað tákn, sem
ekki líkist hið minnsta raunverulegum
augum. Gerið nefið kringlótt og krotið
munninn; það gerir ekkert til, ef þetta
aðeins er nokkurn veginn í réttu fjar-
lægðarhlutfalli. Þessi uppgötvun hafði
án efa mikla þýðingu fyrir frumstæða
manninn, því það kenndi honum að
byggja upp myndir sínar eða andlit með
þeim atriðum, sem honum þóknaðist i
hvert sinn og hentuðu bezt hinu sér-
stæða handverki hans. Árangurinn verð-
ur ef til vill ekki svo mjög lífrænn, en
v:ðheldur ákveðnum heildarsvip og jafn
vægi í uppbyggingunni, sem hinn fyrsta
teiknara hefur sjálfsagt skort. Mynd D
er gríma frá Nýju Guineu. Hún er ef
til vill ekki falleg, en það er ekki held-
ur tilgangur hennar. Hún er ætluð til
hátíðahalda, þar sem hinir ungu menn
klæða sig eins og andar og hræða konur
og börn. Þrátt fyrir hið ófrýnilega útlit
þessa anda er eitthvað við hina flatar-
málsfræðilegu uppbyggingu andlitsins.
í sumum heimshlutum hafa frumstæð-
Mynd D: Heilög gríma frá Nýju
Guineu, Elena-svæðinu. Borin af
meölimum lcynifélags.
(British Museum).
ir listamenn þróað með sér kerfi, sem
þeir nota til þess að byggja upp mynd-
ir af hinum ýmsu verum og „tótemum“
(átrúnaðardýrum), sem koma fyrir í
helgisögnum þeirra. Meðal Indíána í
Norður-Ameríku líta listamennirnir
mjög ákveðnum augum á form hlutar,
án þess að taka tillit til hins rétta
útlits. Sem veiðimenn vita þeir miklu
betur en við, hvernig nef arnarins lítur
út eða eyru bjórsins, og álíta að eitt
slíkt atriði sé nægilegt til þess að tákna
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
35. tbl. 1965