Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Blaðsíða 12

nazískum stríðsglæpamönnum, og þær
voru gefnar út í Þýzkalandi og víðar.
Ég fékk mikinn póst frá Þýzkalandi sem
svar vfð þessu, og margir bréfritarar
voru ofsareiðir, sumpart vegna þess, að
ég hafði spurt, hvort endurvakning naz-
ismans væri hugsanleg í framtíðinni. En
e-ftirtektarvert var það í mörgum bréf-
anna, að þar kom fram gremja gagnvart
þeirri hugmynd, að nazistarnir og stjórn-
arfarið væri eitthvað skylt þýzku
þjóðinni. Yfirleitt væri ég þarna að
„koma óorði á“ Þýzkaland.
E f sleppt er óviljandi gamansemi,
finnst mér heimurinn yfirleitt og þó
einkum Þjóðverjar eigi a'ð horfast í augu
við þessi viðbrögð. Það er í rauninni
þýðingarlaust a’ð vera að segja fólki,
að þao sé sekt. Engin þjóð fremur en
einstaklingur gerir neinum gagn með
því að ganga um og berja sér á brjóst.
Ég held hreinskilnislega sagt, að inni-
haldslausar og ákafar ásakanir um al-
menna sekt geri ekki annað en auka á
vonbrigði Þjóðverja og hvetja þá til
að fara að keppa að einhverjum „virðu-
leika“ með nýja, grenjandi hættu-
lega þjóðerniskennd að vopni. En svo
getur aftur sektarvitundin orðið „sið-
ferði“ i sjálfri sér, sé henni ekki opnuð
ný leið til athafna, sé henni ekki snúið
upp i ábyrgðarkennd. Sannleikurinn er
þvi miður sá, að í augum alltof margra
er gyðingaútrýming Þjóðverja orðin
eitt af aðgei'ðarleysisverkunum hans
Orwells, viðburður, sem kemur af sjálfu
*ér og er þessvegna óskiljanlegur.
En ef rannsaka ætti þessa þoku, sem
hvílir yfir mannlegri sekt, ekki sem
eitthvert undantekningar-fyrirbæri eða
sem sjúkdóm, heldur sem hvert annað
fylgifé mannlegs eðlis, gæti ef til vill
komið eitthváð gott út úr því, annað en
endalausar deilur. Ef hægt væri að skilja
fjandsemina og árásarhneigðina í mann-
legu eðli sem staðreynd fremur en sem
lastver’ða synd, gæti mannkynið ef til
vill farið að vera á verði gegn eyðilegg-
mgu sinni, sem kemur okkur alltaf „á
óvart“, sem eitthvað „utan fró“ og af
völdum „hinna“.
Lesandinn hefur sennilega veri'ð að
kinka kolli til samþykkis því sem ég hef
verið að segja um Þýzkaland, en hver
okkar var nógu upplýstur til að hneyksl-
ast, auk heldur mótmæla, við að sjé
myndir í blö’ðunum af Vietnambúum
pynda Vietcongmenn? Vietnambúar hafa
bandariskan útbúnað, fá kaupið sitt frá
okkur, og gætu ekki framið þessar
pyndingar nema fyrir okkar tilstilli.
Það er ekki hægt að komast hjó því
— íanginn, sem rekur upp kvalaópin,
er okkar fangi.
að er bókstaflega alveg þýðingar-
laust að fara að segja, að þetta geri hinn
aðilinn líka; það er venjulega svari’ð hjá
Þjóðverjum, þegar talað er um grimmd-
aræði nazista — þá fer hann a’ð tala
um Mi’ssissippi. Og sem meira er: sé hann
greindur, þá minnir hann okkur á að
skólabækurnar, sem Bandaríkin sendu til
Þýzkaiands í stríðslok, höfðu inni að
nalda sannleikann um nazismann, en
þær voru dregnar til baka skömmu síð-
ar, þegar kalda strfðið hófst, svo að
nú er vaxin upp heil kynslóð, sem hefur
ekki lieyrt neitt um blóðugasta áratug-
inn í sögu lands síns.
Hvað má af þessu læra? Það er af-
skaplega erfitt að vera mannlegur ein-
mitt vegna þess, áð við getum ekki séð
okkar eigin fjandsemi I okkar eigin gerð-
um. Þetta er sorgleg og örlagarík blinda,
sem er svo gömul hjá okkur, svo runnin
í merg og blóð, að hún liggur til grund-
vallar fyrstu sögunni í Bibliunni, fyrstu
persónunni í þeirri bók sem mannleg get
ur taiizt. Rabbínarnir, sem tóku saman
Gamla testamentið, settu ekki Kaín í
upphaf bókarinnar af einhverjum áhuga
á glæpafræði, heldur af því áð þeir
skildu að mesta sálarkvöl, sem maðurinn
getur fengið að reyna, er áð sjá sína
eigin glæpi, og um leið er erfiðast að
sætta sig við þá.
„Atvik í Vichy“ hefur verið kallað
leikrit um efnið: „Á ég að gæta_ bróður
míns?“ Þáð er misskilningur. „Á ég að
gæta sjálfs mín?“ ætti betur við.
Sektin er þá ekki nein sviplaus þoka,
heldur er hún iðrun sálarinnar eftir
sína eigin fjandsemi. Við refsum okkur
tii þess að sleppa við refsingu og til þess
fað sleppa við að taka þátt í að endur-
vekja þessa „einingu hugsunarinnar,
hina siðgæðislegu forsendu" sem engu að
síður endurfæðist með hverju barni,
aftur og aftur um allan aldur.
SMÁSAGAN
Framhald af bls. 7.
steinn. — Ertu að hugsa um að verða
eftir?
— O nei, svaraði Eiríkur dauflega og
brölti á fætur. Snærið losnaði af mér.
Það var allt og sumt.
— Og þú kallaðir ekki til okkar,
mannfjandi, sagði Þorsteinn í hryssings-
rómi.
— Því tók ekki. Ég hefði náð ykkur
strax, svaraði Eiríkur.
— Þú segir það, karlinn. En það hefði
nú getað dregizt, sagði Þorsteinn.
Þegar við vorum að leggja af stað,
sagði Þorsteinn:
— Það er rétt, að þú verðir síðastur,
Björn.
Ég samþykkti það fúslega. Eiríkur
þagði en fór að vilja Þorsteins.
Svo héldum við áfram ferðinni. Ófærð
in fór versnandi eftir því sem ofar kom
á heiðina. Bót var það í máli, að ofan-
bylurinn hætti og nú lygndi óðum. Það
mátti heita að komið væri viðunandi
veður, þó að nokkuð hreyfði snjó öðru
hvoru ennþá. Við vorum á réttri leið.
Það sönnuðu vörðurnar, sem við fund-
um nú fyrirhafnarlítið. Frostið fór
harðnandi. Við hefðum nú átt að verða
bjartsýnni á framtíðina, þó að enn væri
löng og erfið leið fram undan. Nú er
veðrið hafði batnað, þurftum við ekki
að beita huganum við gönguna. Hungur-
tilfinningin var að mestu horfin, að
minnsta kosti hvað mig snerti. Þorsteinn
réð ferðinni og fór nú mjög hægt og
gætilega. Það var auðvelt fyrir mig að
þræða slóð þeirra Þorsteins og Eiríks.
Það varð að vana án þess að ég hugsaði
um það. Ég þurfti í raun og veru ekkert
að hugsa. En það er nú svo með hugs-
unina, að hún getur aldrei látið af að
starfa, á meðan maður er vakandi. Svo
fór fyrir mér að þessu sinni. Hið furðu-
lega gerðist, að ég tók að hugsa um
nokkuð, sem sjaldan kom mér í hug
ósjálfrátt, en hafði aldrei vakið þann
áhuga með mér, að ég leiddi hugann að
því. En ná var ég áður en ég vissi far-
inn að hugsa um hana Gunnu, dóttur
bóndans í Túni. Hún var tuttugu og
tveggja ára, skratti fönguleg stelpa, því
var ekki að neita, en ég var ekkert hrif-
inn af henni. Það var ekki þess vegna,
sem mér kom hún í hug. Ég hafði nú
dvalið í Túni mánaðartíma og átti að
dvelja þar mánuð eftir áramótin. Ein-
mitt þess vegna var ég að hugsa um
Gunnu. Mér fannst hún gera sér æ
tíðara um mig. Hún bjó um rúm mitt
kvölds og morgna í gestaherberginu, sem
var inn af stofunni. Á kvöldin staldraði
hún við í stofunni og fann sér alltaf
eitthvað til að tefja fyrir sér, og tóku
þcssar tafir hennar æ lengri tíma. Mér
var þetta hátterni hennar ekki að skapl
?n vildi fyrir hvern mun konrast hjá
að valda henni vonbrigðum eða hugar-
angri. Þess vegna var ég alltaf kurteis
og alúðlegur við hana, eins og sjálfsagt
var, þar sem um sjálfa heimasætuna
var að ræða.
að var furðulegt, að mér skyldi
koma þetta í hug þarna á heiðinni, þar
sem ég staulaðist áfram í spor Eiríks
og Þorsteins. Ég var jafnvel svo ósvíf-
inn að láta hugann hvarfla að fönguleg-
um líkama hennar, því að auðvitað var
hún fönguleg eins og flestar stúlkur eru
á þessum aldri. Það var furðulegt, mér
fannst ég hressast við að hugsa um
stúlkuna, þó að mér dytti auðvitað ekki
í hug að vilja eignast hana fyrir konu.
Jæja, stúlkutetrið gerði mér þarna
greiða án þess að hún hefði hugmynd
um það. Mér varð hlýrra til hennar
fyrir þennan greiða. Þessar hugleiðing-
ar ráku á brott alla hungur- og þreytu-
tilfinningu. . . . Var það ekki furðulegt
að vera núna að hugsa um hana Gunnu,
.. núna þegar ég var að vaða snjóskafl-
ana . . . hana Gunnu, sem ég hugsaði
aldrei um, þegar ég var heima í Túni,
nema ef ég svaraði henni einhverju,
þegar hún var að vappa kringum mig
á kvöldin, og var mér þó ami í þessu
rölti hennar í kringum mig.
Hvað nú? Eiríkur lá í skafli fyrir
framan mig. Hann lá á hliðinni og
hvíldi höfuðið á vinstri olnboga.
Við Þorsteinn beygðum okkur yfir
hann jafnsnemma.
— Ertu veikur? spurði Þorsteinn.
— Nei, svaraði Eiríkur rólegri röddu.
— Ertu þreyttur?
— Nei, . . jú . . dálítið.
— Við skulum hvíla okkur, sagði Þor-
steinn.
Við hvíldum okkur alllanga stund.
Eiríkur virtist naumast geta staðið, er
hann var risinn á fætur.
Við gengum mjög hægt fyrst, svo hert
um við gönguna. Þannig héldum við
áfram nokkra stund. Svo hneig Eiríkur
aftur niður.
Okkur Þorsteini leizt nú ekki á blik-
una. Við reistum Eirik á fætur og studd-
um hann af stað. Svo slepptum við
honum, og hann staulaðist áfram stuttan
spöl. Þá hneig hann enn niður.
— Ertu virkilega uppgefinn eða ertu
veikur? spurði Þorsteinn.
— Ég er þreyttur, stundi Eiríkur. —
Ég er ekki veikur. Ég þarf bara að hvíla
mig og helzt að sofna, drafaði í honum.
Nú tók að síga í Þorstein. Hann mælti
mjög höstugum rómi:
— Ertu vitlaus, mannskratti? Held-
urðu, að við skiljum við þig svona á þig
kominn?
Hann greip til Eiríks og reisti hann
harkalega á fætur.
Við gengum undir honum, þannig að
við tókum hvor okkar sinn handlegg
hans og lögðum yfir herðar okkar,
svo hálídrógum við hann áfram. Eftir
nokkra stund urðum við að hvíla okkur.
Hann lagðist niður og við stóðum yfir
honum. Svo reistum við hann á fætur
og héldum áfram. Þannig þokuðumst
við áfram um stund í smákippum. Ég
fann, að Eiríkur hvíldi með sívaxandi
þunga á herðum mínum, er ég gekk
undir honum. Fannst mér sem kraftar
mínir færu þverrandi smámsaman, og
tók ég að óttast, að ég gæfist upp þá
og þegar. Þorsteinn virtist alltaf jafn-
sprækur.
Veðrið hélzt hið sama, — vindgusur
öðru hvoru_ og í rokunum moldsvartur
skafbylur. Á milli rokanna var næstum
logn og lítil sem engin hreyfing á snjón-
um. Frostið fór enn harðnandi.
Eiríkur varð æ þyngri í meðförum.
Vegalengdirnar sem við drösluðum hon-
um áfram, á milli þess að við hvíldum
okkur, urðu æ styttri. Þorsteinn varð sí-
fellt grimmdarlegri í viðmóti við Eirík,
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
35. tbl. 1965