Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1967, Side 4

ÁRNI ÓLA:
Fyrsta
Danska Vísindafélagið var
stofnað 1742 og varð íhelzta
viðfangaefni þess bráðlega rannsókn
á náttúrufari þeirra lianda, sem
Danakonungur réð yfir. Á árunum
1744—1749 lét það safna sýslulýs-
ingum á íslandi og mun þá hafa
fundizt að þar væri ærin rannsókn-
arefni. Mun þetta hafa orðið til
þess, að Niels Horrebow prófessor
var sendur hingað til að gera hér
stjarnfræðilegar mælingar, veður-
athuganir, og kynna sér hag lands
og þjóðar. Kom hann hingað til ís-
lands 1749. „Var hann vitur maður
og ritaði um landið og þess háttu“,
segir Espólin. 1). Virðist svo sem
hann hafi fengið tröllatrú á land
og þjóð, en jafnframt hafi honum
þó blöskrað hversu aillt var 'hér í
niðurníðslu.
Espólin getur þess, að um miðja öld-
ina hafi íslendingar alls verið 50.700 og
befði þá fyrst náð sér eftir þá mann-
íækkun, sem varð hér í Stórulbólu 1707.
Þetta var þó ekki nerna tæpur helming-
ur þess fólks, sem nú á heima í Reykja-
vík og Guliba-ingusýslu. Árferði hafði
verið hart í landi, fjárfellir flest vor og
manndauði af hungri mörg árin, og enda
þótt fólki hefði fjölgað, var áistandið í
landinu ömurlegt.
Horrebow settist að á Bessastöðum
hjá Pingel amtmanni. Húsakynnum
þarna lýsir hann svo: „Húsin á Bessa-
slöðum eru úr bindingsverki og allhá,
því að í stofunum eru 4% alin undir
loft. Þau eru klædd utan með borðum
til hlýinda. Nokkrir reitir eru þó ekki
klæddir þannig, og sést þar í múrinn.
Þótt þetta væri gegnt suðvestri, sem er
mesta regn- og vindáttin, héldu sam-
skeytin milli múrsteinanna sér vel, þótt
ekki hefði verið fyllt þar upp í um lang-
an tíma. Þar stendur enn gamalt tveggja
hæða hús, sem amtmaðurinn bjó fyrrum
í, og hefir hann enn skrifstofu sína á
efri hæðinni. Hús þetta er að nokkru
leyti byggi úr timburstokkum á norska
vísu. Það er orðið allgamalt, eða síðan
laust eftir 1680. Það er nú orðið mjög
hrörlegt og verður rifið, ef það tekur
ekki af mönnum ómakið og fellur sjálft“.
Hann getur þess, að hann hafi fengið
lánuð mælingatæki hjá stjörautuminum
í Kaupmannahöfn. En ekki hefir hann
komið þeim fyrir í þeiim húsakynnum,
sem voru á Bessastöðum, því að hann
segist hafa orðið að hyggja sérstakt hús
til þess að koma þeim fyrdr. Annars
herma heimildir að hann muni hafa ver-
ið fremur illa búinn að mælitækjum. En
gkýrsla sú, er hann sendi Vísindafélag-
Inu 1750, þótti svo vel gerð, að ákveðið
var að hann skyldi enn vera á íslandi
þrjú ár til viðbótar og kjör hans bætt.
Sú fyrirætlun stóð þó ekki lengi og var
hann kvaddur heim til Danmerkur 1751,
því að þá hafði konungur falið þeim
Eggert Ólafssyni og Bjarna Pálssyni að
1) Bók hians, „Frásagnir um ísland“, kom
fyrst út á íslenzku í haust sem leið,
þýdd af Steindóri Steindórssyni frá
Hlöðum.
vísindastofnun á íslandi
ferðast um ísland og gera þær rannsókn-
ir á landinu, sem Horrebow höfðu verið
ætlaðar. Kom þá enginn í hans stað til
þess að annast stjarnmœlingar og veður-
athuganir, og lá þetta niðri um næstu
20 ár.
íJ andsnefndin fyrri var skipuð
1770 f henni voru Ándreas Holt frá
Noregi, Þorkell Fjeldsted lögmaður í
Færeyjum og Thomas Windekilde fyrrum
kaupmaður á íslandi. Var nefndarmönn-
um boðið að fara til íslands og dveljast
þar eitt ár. Áttu þeir ekki aðeins að
kynna sér hag lands og þjóðar, heldur
einnig að gera tillögur um hvaðeina,
sem orðið gæti landinu til viðreisnar og
framfara. Ritari nefndarinnar vair skip-
aður Eyjólfur Jahnsonius, og var hon-
um jafnframt falið að gera stjörnu-
íræðilcgair athuganiir.
Eyjólfur var sonur Jóns bónda Vigfús-
sonar á Háafelli í Hvitársíðu. Hann út-
skrifaðist úr Skálholtsskóla 1757 og
taldi Finnur biskup hann frábæran gáfu-
maiin, en Magnús Gíslason amtmaður
sagði að hann hefði verið mikill hug-
vitsmaður. Þess vegna mun það vera,
að hann var gerður að umsjónarmanni
rneð smiði steinhúsanna á Bessastöðum
og að Nesi við Seltjörn 1760-1762. Eftir
það sigldi hann til háskólans í Kaup-
mannahöfn og lauk þar embættisprófi
í guðfræði í desember 1766. Skömmu
síðair gerðist hann starfsmaður við
stjörnuturninn í Kaupmannahöfn.
Nú var hann gerður að skrifara lands-
nefndar og var til þess ætlazt að hann
tæki jafnframt upp stjömumælingar þar
sem Horrebow hafði frá horfið, enda
þótt það gæti illa farið saman við það,
að hann varð að ferðast um landið með
r.efndinni. En nú var tilætlanin að koma
á fót fastri rannsóknarstofnun á Staðar-
stað á Ölduhrygg. Þótti sá staður mjög
ákjósanlegur og var ákveðið að þar
skyldi reistur stjörnuturn. Jafnframt var
Eyjólfi þá veitt vonarbréf fyrir þvi
prestakalli, er það losnaði. Þó skyldi
hann hefja þar rannsóknir eins fljótt og
við yrði komið, en djákni sá, sem skylt
var að halda á staðnum, skyldi vera að-
stoðarmaður hans og nema af honum
stjörnufræði.
Eyjólfur varð hér eftir þegar nefndar-
mennirnir fóru. Mun hann hafa fengizt
eitthvað við stjörnurannsóknir næsta ár.
Hinn 21. maí 1772 var hann svo skipað-
ur stjörnumeistari á fslandi, og var þá
tekið firam, að ef hann skorti tæki eða
bækur, skyldi hann snúa sér til Vísinda-
félagsins eða stjörnuprófessorsins við
háskólann.
S kip komu mjög seint til fslands
suimarið 1772, og olli það því, að ekkert
varð úr framkvæmdum með stjörnuturn-
inn á Staðarstað. Var þá farið að tala um,
að réttast væri og heppilegast í alla staði,
að þessi stjörnustöð skyldi vera á Bessa-
stöðum, og féllst konungur á það 1773.
Var þá í ráði að hún yrði sett í turninn
á kirkjunni, sem þá var verið að reisa.
En svo kom upp, að fé það, sem ætlað
var til kirkj ubyggingarinnar, miundi
ekki brökkva, ef að því ráði væri horf-
ið. Drógust því famkvæmdir enn um
heilt ár, en 1774 veitti konungur leyfi
til þess að stjörriustöðin yrði á kóngs-
jörðinni Lambhúsum, sem var rétt hjá
Bessastöðum. Var þá svo fyriir skipað,
að ábúanda á jörðinni skyldi fengið ann-
að jarðnæði, en stjörnumeistaranum
fenginr. þar ókeypis bústaður. Jafnframt
var þá vonarbréf hans fyrir Staðarstað
tekið aftur.
Sagt er, að með aðstoð amtmanns hafi
stjörnumeistarinn getað framkvæmt all-
ar rannsóknir sínar á Bessastöðum, með-
an beðið var endanlegra úrslita í málinu.
Sennilega hefir hann þá notazt við kofa
þann, sem Horrebow hafði látið reisa
yfir mælingatækin fyrir rúmum 20 ár-
um. En nú var amtmanni falið að hefja
þegar byggingu stjöirnuturns og greiða
stofnkostnaðinn og síðan árlegan kostn-
að við rekstur stöðvarinnar.
En Eyjólfur naut þess aldrei. Hann
hafði lengi verið heilsuveill og hann
andaðist á Arnarhóli í Reykj avík 21.
júlí 1776, og var þá nýbyrjað á því að
korna upp stjörnuturninum hjá Lamb-
húsum.
egar Eyjólfur var fallinn frá var
enginn til að taka við stjörnumeistara-
starfi hans. Leið svo fram til 1779, en
þá var norskur stúdent, Rasmus Lievog
að nafni, ráðinn til starfans og kom hann
hingað þá um vorið. Segir Olavius að
hann hafi þá „um alllangt skeið notið
kennslu hins ágæta lærdómismanns,
Bugge prófessors. Hafði hann með sér ný
og aukin rannsóknatæki og önnur
hjálpargögn. Skal stjörnumeistari senda
Vísindafélaginu árlega fullkomið afrit
af rannsóknarbófcum sínum“.
Honum var fengin jörðin Lambhús til
ábúðar. Var byrjað á því að reisa þar
bústað handa honum og síðan stjörnu-
turn, ef svo stórt orð má nota um það
mannvirki, því að athugunarstöðin var
fremur ófullkomin og lítt búin rann-
sóknartækjum — að sögn.
En Kansellii, sem hafði með þetta mál
að gera, vildi gera góðan hlut stjörnu-
meistarans, og fól því stiftamtmanni að
láta gera nauðsynlegar jarðabætur á
Lambhúsum, „svo sem að þurka upp
mýri, sem jörðinni fylgir, og láta gera
þar nauðsynlegar girðingar“.
í bernskuminningum sínum frá Bessa-
stöðum segir Benedikt Gröndal: „Lamb-
húsatún er ekkert annað en partur af
Bessastaðatúni. Lambhús var eitt hús
með torfveggjum og torfþaki, en timbur-
gafli, og svo einhver smáhýsi að auk;
það hús hefir líklega verið byggt um
1779, þegar Rasmius Lievog settist þar að
sem stjörnumeistari, enda var það ærið
ellilegt að sjá, en stofurnar samt ekki
litlar“.
í Sögu íslendinga VII segir, að lítið
orð hafi farið af afrekum Lievogs meðan
hann var á Lamíhhúsum. Þó mega R-eyk-
víkingar minnast þess, að hann gerði
tvo góða uppdrætti af bænum. Fyrri
uppdráttinn gerði hann 1787, er bærinn
hafði fengið kaupstaðaréttindi, og eftir
mælingum hans var verzlunarlóðin þá
ákvörðuð. Seinni uppdráttinn gerði
hann 1792, þegar nauðsyn þótti að
stækka kaupstaðarlóðina, og var þá bætt
við hana landi Stöðlakots og mestum
hlut af landi Skálholtskots.
Geta má þess og, að í Handritasafni
Landsbókasafnsins eru tvö bindi með
veðurathugunum Lievogs á Bessastöðum,
„Astronomiske og meteorologiske Obser-
vationer fra Island 1779-1793“. Eru
bækur þessar komnar frá Jóni Sigurðs-
syni forseta, en hann keypti þæir eftir
Lievog.
Um aldamótin 1800 voru sendir hingað
tveir norskir liðsfloringjar til landmæl-
inga og 1803 voru þeir orðnir þirír. Var
ætlazt til þess af þeim að þeir gerðu
stjarnfræðilegar athuganir. Foringi
þeinra hét Ohlsen. Stakk hann nú upp
á því við dönsku stjórnina, að stjörnu-
stöðin í Lambhúsum væri flutt til
Eeykjavíkur og jafnframt yrði Lievog
gerður að kennara við Hólavallarskóla.
Lagði hann til, að hér yrði reist svo
stórt hús, að það nægði eigi aðeins fyrir
stjörnustöðina, héldur gæti landmælinga*
mennirnir einnig haft þar bækistöð sína.
Stjórninni mun hafa blöskrað sá kostn
aður, sem yrði af því að reisa svo stórt
hús. En hún féllst þó á að láta reisa lítið
hús á Hólavelli handa landmælinga-
mönnumxm, svo að þeir gæti geymt þar
áhöld sín, og þá mætti líka athuga þar
stjörnur á vetrum.
S vo var farið að reisa þetta húa
1803. Voru veggir þess úr samanbarinni
mold, og unnu fangar í Hegningarhúsinu
aðallega að þessu. Voru í húsinu tvö
herbergi, annað ætlað til geymslu á-
halda mælingamannanna, en í hinu voru
múrstallar undir stjörnuskoðunartækin.
Þótt húsið væri ekki stórt, var smíði
þess eigi lokið fyrr en 1805. Kostaði það
415 rdl. 13 sk. og þótti hin furðulegasta
bygging.
Ekkert varð útr því, að Lievog flyttist
til Reykjavíkur og gerðist kennari við
Hólavallarskóla. Hann fór alfarinn af
landi burt 1805. Sama árið var skólinn
fluttur frá Hólavelli suður að Bessastöð-
um, og fékk Steingrímur Jónsson lektor
(síðar biskup) húsið hans Lievogs á
Lambastöðum að búa í. Ekki fara nein-
ar sögur af stjörnustöðinni þar, en ef
til vill hefir hún veirið einn af moldar-
kofum þeim, sem Gröndal minnist á.
Stjörnuturninn (Observatorium) I
Raykj avík, sem ekki var annað en léleg-
ur moldarkofi, kom aldrei að neinu
gagni. Á sumrin var þar mikill slagi og
á vetirum hélaði kofann innan, svo að
þar var aldrei hægt að geyma nein mæli-
tæki og var kofinn til einkis notandL
Tólf árum eftir að hann var reistur, var
hann seldur Einari Jónssyni boirgara.
Lét Einar þá rífa kofann og jafna yfir
rústirnar. Þar hvarf til fulls fyrsta vís-
indaistofnun íslands.
En þar sem þessi stofnun hafði staðið,
lét Knutzon reisa vindmyllu árið 1830.
Síðar eignaðist hana Jóhannes Fálsson
í Hólakoti og rak þar malaraiðn til ævi-
loka. En nálægt 1880 mun mylnan hafa
verið rifin.
Á Hólavelli, sem var einhver fegursti
staður í Reykjavík á þeim árum, lét
danska stjórnin reisa tvær opinberar
byggingar, sem báðar urðu frægar að
endemum. Hin fyrri var Hólavallarskóli,
eini skólinn á landinu þá, en hann var
rifinn 1807. Hin seinni var „stjörnuturn-
inn“ og stóð hann nokkru norðar á hóli,
sem var hæsti blettur vallarins. Sá hóll
er nú horfinn og liggur Garðastræti þar
yfir.
(Heimildir: Annálar, Árbækur
Espólíns, Þorvaldur^ Thoroddsen:
Landfræðisaga, Saga Íslendinga VII,
Olavius: Ferðabók, Horrebow: Frá-
sagnir um ísland (og formáli St.
St.), Páll Eggert ólason: íslenzkar
æviskrár, Benedikt Gröndal: Dægra-
dvöl, Jón biskup Helgason: Reykja-
vik 1786-1936, Handritaskrá Lands-
bókasafns).
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
12. marz 1967