Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.1968, Blaðsíða 2

Tvœr vidbótargreinar um viðkvœmt mál
Halldór Laxness
þá sá Halldór Laxness um útgáfu kvæða hans og
ritgerða.
Halldór Laxness segir um Söknuð, að hann sé ,,að
sínum hætti andlátskvæði einsog mörg fegurstu kvæði
túngunnar.“ Orðið „andlátskvæði" á vel við um Sökn
uð: skáldið minnist þar þess, sem er liðið, þess, sem
ekki verður lengur höndlað. Söknuður er heimspeki-
legt ljóð eins og Sorg Jóhanns Sigurjónssonar.
Spurnarorðið Hvar, sem er svo einkennandi fyrir
bæði ljóðin, hljómar í þeim af svo miklu afli, leiðir
af sér svör: heimspekilega afstöðu. Sorg Jóhanns
Sigurjónssonar felur í sér svarið: „í svartnætti eilífð
arinnar flýgur rauður dreki og spýr eitri.“ Söknuður
Jóhanns Jónssonar, hefst á þessum orðum:
Hvar hafa dagar lífs þíns lit sínum glatað,
og Ijóðin, er þutu um þitt blóð frá draumi til
draums,
hvar urðu þau veðrinu að bráð, ó barn, er þig
hugðir
borið með undursamle'kans
eigin þrotlausan brunn þér í brjósti,
hvar?
,Er glatað e: glatað“? spyr skáldið, og talar um
.heilaga blekk'ngu“.
og óðar en sé oss það Ijóst, er undur þitt drukknað
í œði múgsins og glaumsins.
Hér er svarið komið í Ijóði Jóhanns Jónssonar.
Hátíð lífsins lýkur í „æði múgsins og glaumsins.“
Og enn:
Svo höldum vér leið vorri áfram, hver sína
villigötu,
hver í sínu eigin lífi vegvilltur, framandi maður;
og augu vor eru haldin og hjörtu vor trufluð
af hefð og löggrónum vana, að Ijúga sjálfan sig
dauðan ....
Segja má um Söknuð, að heimspeki skáldsins sé
ádeilukennd, skáldið kennir mönnunum sjálfum um
Framhald á bls. 12.
GLJÚFRABÚI OG
DALVÍSUR JÓNASAR
ÁRNI ÓLA.
Fyrir nokkru ritaði ég grein, þar sem ég reyndi
að færa rök að þvi, að Dalvísa Jónasar Hall-
grímssonar væri orkt um „Markarfljótsdal"
(Eyjafjöll, Fljótshlíð og dalinn). Nú hafa tveir
Norðlendingar, Bernharð Stefánsson fyrv. alþing-
ismaður og Kristmundur Bjarnason fræðimaður,
svarað mér því, að Dalvísa sé orkt um Öxnadal
og borið fram sínar röksemdir.
Bernharð segir: „Móðir mín ólst upp hjá Rann-
veigu Hallgrímsdóttur, systur Jónasar Hallgríms-
sonar. Hún sagði mér á barnsaldri, að Dal-
vísur væru um Öxnadal og sérstaklega um um-
hverfi Steinsstaða. Auðvitað hafði hún þetta eftir
Rannveigu, fóstru sinni, systur Jónasar. Ég er
þess alveg fullviss að kær systir skáldsins hefir
vitað þetta betur heldur en Árni Óla“.
Kristmundur Bjarnason vitnar í blaðagrein eftir
séra Tómas Hallgrímsson á Völlum, þar sem segir:
„Foss sá (gljúfrabúi) er Jónas kveður um, er
í djúpu og skuggalegu gljúfragili í fjallinu fyrir
ofan Steinsstaði. — — — Öll önnur örnefni í
kvæðinu voru og eru í Steinsstaðalandi. Gó'ða
skarð með grasahnoss er í fjallinu beint undan
Steinstaðabænum“. —
Nú ber þess að gæta, að séra Tómas var ekki
fæddur fyrr en hálfu þriðja ári eftir að Jónas
dó, svo að hann gat sjálfur ekkert um þetta vitað,
enda bætir hann því við, að þetta hafi hann eftir
Rannveigu, systur skáldsins.
Hér er því um sömu heimild að ræða á báðum
stöðum, sögn Rannveigar systur skáldsins. En
hvorugt getur sannfært mig um, að hún hafi
vitað þetta betur en aðrir. Jónas orkti Dalvísu
í Sórey 15. janúar 1844, eins og stendur á upp-
kasti hans að kvæðinu. Eftir það bar fundum
þeirra Rannveigar aldrei saman, því að Jónas kom
ekki framar til íslands, og andaðist rúmu ári
seinna. Hafi hann skrifað systur sinni og sagt
henni að kvæðið væri orkt um Öxnadal, þá
mundi það taka af allan vafa í þessu máli. En
meðan bréf það kemur ekki í leitirnar, verður að
telja, a'ð óskhyggja Rannveigar hafi ráðið því,
að hún sagði fleiri en einum að Dalvísa væri
um Öxnadal og sérstaklega umhverfi Steinsstaða,
þar sem hún átti heima. Átthagaástin er sterk
og vill veg átthaganna sem mestan. í átthögunum
er alltaf hunangsilmur úr jörð, og það er hun-
angsilmur af kvæði Jónasar, og þess vegna hefir
henni fundizt sjálfsagt að kvæðið hefði hann orkt
um dalinn sinn. Hjartað leitar þá ekki röksemda,
það gleðst og finnur í landi Steinsstaða allt það,
sem nefnt er í kvæðinu. 1 hrifningu sinni hefur
hún ekki gætt þess, að Jónas hafði farið um
allt land, og hann var svo mikill náttúruunn-
andi og hafði svo glöggt auga fyrir náttúrufegurð,
að hann gat vel metið aðra staði en átthagana
og unnað þeim sannmælis. Þetta kemur og fram
í kvæðum hans.
Annað skáld, Þorsteinn Erlingsson, hefir þó
lýst þessu enn betur í kvæðinu „Vara þig Fljóts-
hlíð“. Þar segir hann frá átthagaástinni, sem er
svo barnsleg og heit, að hún vill ekki trúa því
að neinn staður í heimi geti verið fegurri og
dýrri heldur en æskustöðvarnar. En svo fer hann
víðar um landið og sér margt sem „heillaði á
töfrandi leiðum":
Þá veiztu að hann Hvalfjörður áleitinn er,
þó ást okkar gæt’ ann ei slitið,
en það segi ég, hvert sem það flýgur og fer,
að fátt hef ég prúðara litið-
Samt slapp hann „óskemmdur norður á Draga“.
En þá blasti við honum Skorradalurinn „með skóg-
inn og vatnsflötin bláan“, og þá hafði hann
aldrei fegurra augum litið, og „ég unni honum
strax og ég sá hann“. Seinna kom skáldið í
Hólmatungur, og þá fór enn svo, að þær báru
af öllu öðru. Það er næmleiki skáldsins á náttúru-
fegurð sem gagntekur hugann, svo að hann getur
hrifist af fegurð margra staða.
Sömu gáfu eða innræti hefir Jónas verið gædd-
ur og skynjaði þó sennilega enn betur dásemdir
guðs í náttúrunni vegna þess að hann var jarð-
fræðingur. Þegar hann yrkir svo um „sæludal",
þá heldur ástkær systir hans heima, að hann
geti ekki átt við annað en dalinn sinn. Hún
hafði ekki augum litið þá staði, sem Jónas hafði
séð, þess vegna tileinkaði hún landeign Steins-
staða allt, sem hann sagði um „sæludal“. Það
var mannlegt og elskulegt af hennar hálfu, enda
sr átthagaástin ein af meðfæddum dyggðum manns-
ins, en blind eins og önnur ást.
Óskhyggja Rannveigar er því ekki einhlítur
úrskurður í þessu máli, og meðan svo er, verða
ekki aðrir víttir fyrir að þeim virðist Dalvísa
lýsa hinum fagra og fangvíða Markarfljótsdal,
vegna þess að hún á þar við.
í fyrri grein minntist ég á ýmis kennileiti
og staðháttu á þessum slóðum, sem speglast í
Dalvísu. Ég ætla ekki að endurtaka það hér,
en aðeins minnast á norðlenzka áttarstefnu, sem
þar kemur fyrir: „í dalnum frammi“, og ég tel
eiga við Innhlíðina (Fljótshlíð). Þannig hefði
Sunnlendingur ekki komist að orði, hann hefði
notað áttarstefnuna „inn“ — inni í dalnum. Norð-
lendingurinn segir frammi í dalnum, og þar er
„bakkafögur á“. og á sú lýsing vel við Bleiksá,
því að bakkafegurð hennar hefir laðað til sín
ótal gesti um fjölda ára. Því miður er ég ekki
nógu kunnugur í Öxnardal, en er þar nokkur
á „í dalnum framrni" sem getur jafnast á við
Bleiksá um bakkafegurð?
Þá verð ég að víkja að öðru tilfinningamáli.
Það er ógæfusamleg fræðimennska að urða göm-
ul örnefni og taka upp önnur eftir hentisemi.
Bernharð Stefánsson segir að fossinn hjá Hamra-
görðum heiti alls ekki Gljúfrabúi, og undirstrik-
ar það, heldur heiti hann Gljúfrafoss eða Gljúf-
urárfoss.
Þórður Tómasson fræðimaður og safnvörður að
Skógum hefir tjáð mér, að seinna nafnið muni
fyrst koma fyrir í ferðabók dr. Carls Kiichler
1906, og er það því að engu hafandi.
Leitað hefir verið umsagnar Hannesar Krist-
jánssonar sem er fæddur 1881 að Seljalandi undir
Eyjafjöllum og ólst þar upp, en Seljaland er
næsti bær við Hamragarða. Hann sagði: „Ég
heyrði fossinn aldrei nefndan annað en Gljúfra-
búa“.
Þá hef ég og átt tal um þetta við frú Sigríði
Gísladóttur í Reykjavík, sem ólst upp að Hamra-
görðum fram til tvítugsaldurs (1930). Fósturfor-
eldrar hennar höfðu byrjað þarna búskap ú öld-
inni sem lei’ð. Aldrei heyrði hún fossinn nefndan
annað en Gljúfrabúa, og aldrei heyrði hún þess
getið, að Jónas Hallgrímsson hefði gefið fossinum
það nafn. Nafnið Gljúfrafoss segist hún aldrei
hafa heyrt né séð fyr en í Árbók Ferðafélagsins
1931. „Gljúfrabúi hefir fossinn heitið frá upp-
hafi“, sagði hún, „og okkur, sem þykir vænt um
hann, sárnar að nú skuli menn endilega vilja
gefa honum nýtt nafn“.
Framhald á bls. 14.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
7. apríl 1968.