Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.1968, Blaðsíða 6

Björn Daníelsson rœðir við Jón Norðmann bónda á Selnesi á Skaga — 4. hfutl
ÞORGEIRSBOU ÖSKRAÐI
SVO JÖRÐIN NÖTRAÐI
Gapastokkur, list og fleira.
Það líður langt á milli funda hjá
okkur Jóni. Ég hefi sífellt svikizt
um, eða trassað, að heimsækja hann
á Selnes, sem ég hafði þó lofað. Það
líða vordagar og sumarið deyr út
í hausti. Lauffall, rosi og rigning
og það er kvöld og sláturtíð. Og
bóndinn á Selnesi er að koma með
lömbin sín. Og við byrjum spjallið
án tafar.
— Einhverntíma nefndirðu gapa-
stokk í mín eyru. Það hefur verið
ljóta bölvað tækið, segi ég, um leið
og ég þigg korn í nefið.
— Ójá, segir Jón með sínu hóg-
væra og dulúðga brosi. Þeir voru
það. Gapastokkar voru við flestar
kirkjur landsins hér áður. Það var
ekki fyrr en almennu hegningarlög-
in komu 1869, mig minnir fastlega
að það væri þá, — að hýðingar og
gapastokkur voru aftekin.
— Og hvernig var svo þetta písl-
artól?
— Gapastokk var komið fyrir á
kirkjustafni til hliðar við dyrnar.
Þetta voru bara þrír kengir. Einn
var efstur. f hann var fest hespa,
sem var spennt yfir hálsinn, tveir
voru neðar — fyrir hendurnar. Inn-
an á hespunni, eða lokunni, voru
gaddar, sem gátu stungið heiftar-
lega, ef maðurinn stóð ekki kyrr.
Og það hefur sjálfsagt verið erfitt
að hreyfa sig ekki, því að þeir gátu
verið furðu langorðir sumir prestarn
ir.
— Prestarnir, því segirðu það?
— Ójá, sjáðu nú til. Þeir, sem voru
settir í gapastokk, voru látnir dúsa
þar meðan á messu stóð, það mun
yfirleitt hafa verið vaninn. Það voru
bæði lausgangarar og þeir, sem ekki
sóttu kirkjur, og fleiri og fleiri.
Þetta þótti mikil háðung, enda oft
hæddir af kirkjugestum. Mannúðin
var ekki alltaf mikil á þeim árum.
— Ekki hefur þú lýsinguna frá
sjónarvotti.
— Nei, ekki beinlínis, en sama
sem þó. Faðir minn var um þrítugt,
þegar skömmin var afnumin, en hann
sá aldrei neinn í stokknum, mundi
bara kengina í þilinu á Rípurkirkju.
— Þetta hefur verið erfið raun fyrir
vesalings flakkarana, sem voru
kannski máttvana af hungri og harð-
rétti. Ekki hef ég séð hálsloku, mun
ekki vera til á þjóðminjasafni. En
lýsingin er frá föður mínum, sem
hafði hana frá séra Jóni Reykjalín,
sem Bólu-Hjálmar deildi við í
Kræklingahlíðinni. Hann fékk síðar
Fagranes. Þetta var ágætismaður, en
fátækur lengstaf. Ég er óánægður
við Gunnar M. Magnúss. Mér fannst
hann fara ómaklega með prestinn í
útvarpsleikritinu, þú heyrðir það.
Hann féll í barneignarbroti á Fagra-
nesi og flutti þá að Hvammkoti á
Skaga. Seinna fékk hann uppreisn,
karlinn, enda merkismaður þótt hon-
um yrði þetta á. Varð hann þá prest-
ur í Ríp í Hegranesi og hjá honum
lærði faðir minn undir fermingu og
líkaði þeim vel hvorum við annan.
Til marks um það er, að þegar
pabbi fór frá honum sagði klerkur
og tárfelldi: „Ef ég hefði verið svo-
lítið efnaðri, hefði ég ekki látið þig
fara frá mér, Jónas minn, heldur
reynt að kosta þig í skóla“. Slík var
hugulsemin og vinarhugurinn og það
kunni faðir minn að meta, og bar
ávallt virðingu og hlýhug til séra
Jóns.
— Var þetta eini skólalærdómur-
inn hjá föður þínum.
— Ekki alveg. Hann hafði lært
að skrifa hjá Jóni Samsonarsyni, al-
þingismanni í Keldudal. Skriftækin
voru hrafnsfjöður, kálfsblóð og sót,
og skrifað var aftan á gamla reikn-
inga frá Hofsósverzlun. En svo ég
haldi áfram með séra Jón Reykjalín,
þá fékk hann veitingu fyrir Hey-
dölum í Breiðdal 1857 minnir mig.
Lagði hann af stað með búslóð sína
og var kominn að Kotum í Norður-
árdal. Átti að gista þar. En enginn
veit sína æfina. Hann hneig niður í
dyrunum örendur. Hann var fluttur
til baka að Ríp og jarðsunginn þar,
öðrumegin við inngang úr sáluhliði.
Séra Jón hafði séð menn setta á
gapastokk, og hann sagði föðurmín-
um frá því. En aldrei hafði hann lát-
ið gera það sjálfur, hann var svo
mildur. En í Eyjafirði hafði hann
verið svo nærri amtmanninum, sem
leit eftir því að lögum væri fram-
fylgt. — Aðrir gapastokkar voru á
krossgötum, þar sem lausingjar voru
settir, og yfirleitt látnir standa í
sex tíma. Þetta voru eiginlega staur-
ar, og það voru eingöngu verald-
leg yfirvöld, sem dæmdu á staur-
inn. Sökudólgarnir voru látnir snúa
baki við honum, handjárnaðir aftur-
fyrir og einnig var hálshespa. Yfir-
völdin dæmdu flakkara í svona straff.
Yfirleitt voru þetta aðeins þurfa-
lingar, sem liðu af skorti og áttu í
engin hús að venda. Sumir voru
hýddir fyrir flakkið eins og Magn-
ús sálarháski.
— Magnús sálarháski hlaut högg
á skrokkinn tíu, segir Esphólín. Yf-
irleitt var hýðingin algengari refs-
ing en gapastokkurinn.
— Hvað viltu segja um hýðing-
arnar?
— O, þær voru bölvaðar. Þeim
var ofbeitt og komu alla jafna órétt-
látt niður. Það var eins með gapa-
stokkinn. En hitt er svo annað mál,
sumir menn dæma sig sjálfa í gapa-
stokk með allskonar sérvizku og vit-
leysu.
— Geturðu nefnt mér dæmi upp á
það?
— Ég hafði nú ekkert sérstakt í
huga, þegar ég sagði þetta. En ég
gæti ábyggilega nefnt mörg dæmi.
Mér dettur það til dæmis í hug,
að það hafa oft verið hjá mér strák-
ar á Selnesi yfir sumartímann. Það
hafa yfirleitt verið ágætispiltar, og
mér hefur fallið vel við þá. Éinn
af þeim var Hafsteinn Austmann list-
málari. Þú kannast við nafnið. Hann
er klessumálari. Ég kann ekki að
meta það, nei, nei. En hann var á-
byggilega efnilegur. En hann fór
skakka leið í listinni. Það tel ég að
sé að dæma sjálfan sig í gapastokk.
— Var hann byrjaður að mála
þegar hann var hjá þér?
— Já, það var nú einmitt. Hann
bjó hjá mér, þegar hann byrjaði.
Hann var oft að tala um, hvað þetta
eða hitt væri fallegt, og ég hvatti
hann til að reyna að mála það. Ég
átti einhvern pappa eða striga, sem
ég lánaði honum, og liti hafði hann.
Svo málaði hann dáindisskemmtilega
mynd af Drangeynni og útsýninni
frá mér. Hún á myndina hún Ásta
Kristmundsdóttir, konan hans Vil-
hjálms frá Hvalnesi. Og þetta var
nú fyrsta myndin, byrjunin hjá hon-
um, greyinu. En hann fór með þetta
allt í hundana — fór víst _ 1 lista-
deild í Handíðaskólanum. Ég held
það hafi verið Valgerður Briem, sem
plataði hann til að byrja á klessu-
verkinu. Hún var öll í klessum og
þeim kúnstum. Ég kann ekki að
meta það.
— Þú kannt greinilega ekki að
meta nútímalist.
— Ekki þessar klessur og strik.
Það er ekki fyrir mig. Hann var
Kristjánsson, sonur sjómanns á
Stokkseyri. Ég vil að menn kenni
sig við feður sína. Það er eins með
Þorstein Ö. — Hversvegna er hann
ekki bara Ögmundsson. Strákurinn
kallaði sig fyrst Kristjánsson, en nú
er hann Austmann. Onei, nei. Ég er á
móti þessu. Þetta er sjálfsagt ágætis-
menn, en þeir láta plata sig. Það
er gapastokkur, — og enginn fór
fríviljugur í hann í gamla daga.
Við Vesturósinn
— Smámunir um Þorgeirsbola —
Við röbbum um Vesturósinn. Það
er þar sem vesturkvísl Héraðsvatna
fellur til sjávar, þung og dimm og
uggvænleg. Þar voru Furðustrandir,
byrgið hans Jóns Ósmanns, ferju-
mannsins, sem orðin er að nokkurs-
konar þjóðsagnapersónu í Skagafirði.
Þar háði hann sitt stríð við strauma
og myrkur og flutti menn og mál-
leysingja milli stranda, heljarmenn-
ið og góðmennið, sem vakti mörgum
bros í auga, og kvaddi sjálfur lífið
um vornótt fyrir rúmlega hálfri öld,
þarna við ósinn, þar sem þungar
öldur sletta köldum hrömmum uppá
Borgarsandinn, og skolugt fljótið ber
með sér voveiflegar sögur alla leið
framan úr öræfum, um slys og háska
þúsund ára.
— Þarna ertu kunnugur, Jón? spyr
ég, þegar við höfum látið útrætt um
Jón Ósmann. Það spjall verður ekki
skráð hér, enda þessari frásögn ekki
beint viðkomandi, þó það væri undan
fari hennar og á vissan hátt aðdrag-
andi. — Já, ég gætti dragferjunn-
ar tíu árum síðar en Ósmann hvarf
í Djúpið, eða 1924, það var í fimm
eða sex vikur. Ég átti alltaf að vera
kominn á ferjustaðinn klukkan níu
á morgnana, og heim mátti ég fara
kl. níu á kvöldin. Þetta var seinni-
partinn í ágúst og september fram
yfir göngur. Ég hélt til á Hellu-
landi. Mér þótti þetta dálítið gaman.
Það komu margir og ég hef stund-
um þörf fyrir að spjalla, og maður
heyrði marga frétt.
Svo var þetta laugardag í byrj-
un september. Það var orðin kol-
dimm nótt og þá gnauðaði stundum
þunglega í ósnum, en það skelfdi
mig samt ekki.
Seinni part dagsins kom fólk af
Króknum. Það var Jóhann heitinn
Möller, faktor við Sameinuðu ís-
lenzku verzlanirnar, sem áður voru
nefndar Gránufélagsverzlanir. Þor-
björg, kona hans var með honum og
fleira fólk. Þau voru að fara yfir í
Hofsós að hitta sr. Pálma, föður Þor-
bjargar.
Jóhann segir mér, að þau komi til
baka á sunnudagskvöldið, en verði
trúlega seint á ferðinni, biður hann
mig að bíða þeirra til kl. tólf um
kvöldið.
— Var þér ekki heldur miður við,
að þurfa að dvelja þarna svona seint,
sitthvað gat þér nú dottið í hug frá
nýrri og gamalli tíð, sem betra er
að hugsa um innan um fólk, en einn
á slíkum auðnarstað.
— Nei, ég leiddi ekki hugann að
því. Mér var vel við þetta fólk, og
án alls hiks lofaðist ég til að bíða
eftir þvi, mér fannst það alveg sjálf-
sagt, maður gerði þetta yfirleitt, þeg
ar líkt stóð á- Það var þegjandi
skylda.
Sunnudagurinn leið að kvöldi. Ég
hafði olíulukt hjá mér í byrgisgarm-
inum, lá uppi í bedda og las í ein-
hverju blaði til að drepa tímann.
Klukkan var orðin tíu, eða rétt
byrjuð að ganga ellefu, þá heyrist
mér riðið að byrginu og kringum
það. Gott að þurfa ekki að bíða
lengur, hugsa ég, rís upp og ætla út.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
7. apríl 1968.