Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1970, Blaðsíða 1

Dr. Jón Gíslason
ANTÍGÓNA
SÓFÓKLESAR
Nokkrar athugasemdir um sígildar
bókmenntir, einkum gríska harmleiki
leikritið Antígónu og höfund þess
i
Þá er rætt er um miklar og
góðar bókmenntir, kemur mér
oft í hug þetta erindi úr X.
passíusálmi séra Hallgríms Pét-
urssonar:
„Jesús vill, að þín kenning
klár
kröptug sé, hrein og opinskár,
lík hvellum lúðurs hljómi.”
Hinir miklu meistarar, sem
hlýtt hafa ósjálfrátt þessu heil-
ræði sálmaskáldsins, hafa náð
svo kröftugum og hreinum tón-
um, að enn í dag hljómar lúð-
ur þeirra jafnskært og þegar
þeir þeyttu hann fyrst, jafnvel
fyrir þrjú eða fjögur þúsund
árum.
Tökum t.a.m. lýsingu Hómers
á skilnaði þeirra Hektors og
Andromökku í VI. þætti Ilions-
kviðu: „Þá hinn frægi Hektor
hafði sagt þetta, rétti hann
hendur sínar eftir sveininum,
en sveinninn hljóðaði og hall-
aði sér að brjósti hinnar fag-
urbeltuðu fóstru sinnar, varð
hann skelkaður, er hann leit
föður sinn, og hræddist, er
hann sá eirvopnin og hross-
hársskúfinn, er grúfði geigvæn-
lega ofan af hjálminum. Þá hló
faðir hans dátt og hans heið-
virða móðir . . . Að því mæltu
lét hann son sinn í fang sinn-
ar kaeru konu, en hún tók
hann í sinn ilmandi faðm, og
hló með tárin í augum. En er
maður hennar tók eftir því,
viknaði hann, klappaði henni
með hendinni, tók til orða og
mælti: „Góða kona, gerðu það
fyrir mig vertu ekki of hrygg
í huga, því engi mun mig til
Hadesar semda fyrir örlög fram,
en það hygg eg, að engi maður,
þegar hann eitt sinn er fædd-
ur, megi forðast skapadægur
sitt, hvort sem hann er huglaus
eða hraustmenni.” (Þýð. Svein-
bjarnar Egilssonar).
Hér stendur ekkart á milli
skáldsins og atburðanna, sem
það er að lýsa. Það er sem vér
stöndum undir handarkrika á
ófreskum manni og sjáum ljós-
lifandi, það sem hann sér.
Tökum annað dæmi úr ann-
arri mikiili bók:
„Hún hélt þá af stað og reik-
aði um eyðimörkina Beerseba.
En er vatnið var þrotið á legl-
inum, lagði hún sveininn inn
undir einn runninn. Því næst
gekk hún burt og settist þar
gegnt við, svo ssm í örskots
fjarlægð því að hún sagði: „Eg
get ekki horft á að barnið
deyi. Og hún settist þar gegnt
við og tók að gráta hástöfum”.
(I. Mosebók, 21.14.). — Einn-
ig þessi orð eru íklædd krafti
sannleikans. Móðurástin glóir í
þessari látlausu umgerð eins
og fegursti gimsteinn.
Er annars þurfum vér ekki
að fara út fyrir vorar eigin
bókmenntir til að finna svipuð
dæmi um skáld, sem með list
sinni hafa gefið einu augna-
bliki eilíft líf: Hann mælti til
Hallgerðar: „Fá mér leppa tvá
ór hári þínu, ok snúið þit móð-
ir mín saman til bogastrengs
mér”. „Liggr þér nökkut við?”
segir hon. „Líf mitt liggr við,”
segir hann, „því at þeir munu
mik aldri fá sóttan, meðan ek
kem boganum við“. „Þá skal
ek nú”, segir hon, „muna þér
kinnhestinn, ok hirði ek aldri,
hvárt þú verr þik lengr eða
skemr.” „Hefir hverr til síns
ágætis nökkut“, eegir Gunnar,
„ok skal þik þessa eigi lengi
biðja.” Engum íslendingi þarf
að segja, hvaðan þessi frásögn
er tekin. Þó að orðaskipti þessi
séu ekki löng, þá eru þau svo
hnitmiðuð og hlaðin slíkum ör-
lagamætti, að þess vegna gætu
þau alveg eins staðið í grísk-
um harmleik.
Ef vér ættum að skilgreina
þá skáldtöfira, sem lýsa sér í
framangreindum dæmum, í sem
allra stytztu máli, þá væri ef
til vill ekki fjarri lagi að segja:
látleysi og tign.
n.
En þegar stundir liðu fram,
tóku skáldin að skapa sér nýja
og nýja hami til að bregða sér
í, ef svo mætti að orði kveða.
I þessum efnum, sem fleiri,
hafa Grikkir orðið öðrum til
fyrirmyndar. Þeir mótuðu
fyrstir þau bókmenntaform,
sem síðan hafa tíðkazt, og
gérðu sér grein fyrir þeim lög-
málum, er hvert þeirra um sig
var háð. Skal sú saga eigi nán-
ar rakin hér, en vikið nánar
að einu þeirra, harmleiknum,
tragódía.
Þessi bókmenntagrein var
sprottin upp úr guðsþjón-
ustunni, var upphaflega og
lengi framan af í raun og veru
guðsþjónusta, í tengslum við
dýrkun Díonýsosar, vínguðs.
Díonýsos mun upphaflega ver-
ið hafa ein hinna fjölmörgu
gróðrarvætta, sem mikið kvað
að í trúarbrögðum fornþjóð-
anna við Miðjarðarhaf. Móðir
jörð er frjó, en allt, sem lifn-
ar og grær, hverfur aftur til
síns upphafs í hennar dimma
skauti. Þessi hverfulleiki lífs-
ins eða hringrás birtist oft í
fornum trúarbrögðum í gervi
gróðrarvættanna eða árgoð-
anna, sem feigðin kallar til sín
árlega, en rísa síðan upp og
ganga fram í endurnýjung líf-
daganna á vori hverju. Dauði
þeirra harmaði gervallur lýð-
urinn með kveinstöfum og
saknaðarljóðum, en upprisu
þeirra var hinis vegar fagnað að
sama skapi með miklum gleði-
trag, dönsum og söngvum. Því
má ætla að dansflötur og altari
hafi verið fyrsti vísir að leik-
húsi. Á altarinu var guðinum
færð fórn og honum til dýrðar
var sungið og dansað fyrir
augliti hans. Sennilega hafa
Dionýsosi verið færðir geit-
hafrar að fórn, því að orðið
„tragódía” merkir „hafurssöng-
ur“, dregið af orðinu „tragos",
sem þýðir „geithafur’. „Tragó-
dían” eða harmleikurinn á því
sennilega rætur að rekja til
fórnarathafnarinnar. En örð-
ugt er nú að nekja hina löngu
þróunarsögu grískra harmleika
frá upphafi og allt til blóma-
skeiðs þeirra á 5. öld f. Kr. b.
Við rætur Akropolishæðar
stendur enn leikhús Díonýsos-
ar í skeifulaga hvilft inn í
hæðina, með hækkandi sæta
röðum eins og þrepum upp frá
dansfletinum, sem er hringlaga.
Á miðjum dansfletinum stóð
altan Díonýsonsar og sér enn
móta fyrir undirstöðunum.
Hann fyrst og fremst var á-
horfandinn. Prestar hans skip-
uðu heiðurssess. Enn stendur í
neðstu sætaröðinni miðri
marmarastóll með áletruninni
„Prestur Díonýsosar’, en út í
frá, sitt á hvora hönd, sæti
annarra prtesta og embættis-
manna. Þetta leikhús, sem nú
hefur lýst verið, er frá síðara
hluta 4. aldar f. Kr. b. Upp-
haflega sátu menn bara í
brekkunni upp frá dansfletin-
um. Á dögum Períklesar var
komið þar fyrir sætaröðum úr
timbri. Einnig var þá reist
sviðsbygging og pallur úr
timbri bak við dansflötinn,
v

Sófókles
'jjSjn W S f i' 111 llpfl
öp m \ §sb|&i | .b'V

¥ S • '•;_

Jf IjKgj