Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1970, Blaðsíða 4

FEITA
BARNIÐ
Smásaga
eftir
Marie Luise Kaschnitz
Bókmenntir
og listir
ekki svo merkilegar, að þær
skipti neinu höfaðmáli, ekki
einu sinni ung stúlka, sem læt-
ur Bambínó litla sofa hjá sér.
Minnisstæðari er móðir Bam-
bínós, svo l'ítt sem hún kemur
við sögu, mædd verkamanns-
kona og — móðir. Annars er
Vögguvísa piltasaga.
— ★ —
Þær fölsku viötökur, sem
Vögguvísa hlaut, eTU svo rann-
sóknarefni út af fyrir sig, og
spurning, hvort þær hafa ekki
dregið svo úr höfundi, að þau
nitján ár, sem liðin eru, frá því
hún kom út, hefur hann sent
frá sér einun.gis eina skáld-
sögu, Sóleyjarsögu (1954—59)
— tvö bindi með fimm ára milli-
bili — og enga frumsamda bók
síðasta áratuginn.
Sóleyjarsaga, sem heitir eftir
aðalsöguhetjunni, Sól-ey Jóns-
dóttur, er Reykjavíktirsaga eins
og fyrri skáldsögur Elísar Mar,
þverskurður af borgarlífinu
eins og Vögguvísa, einkum
skuggahliðum þess, braggalif,
fátækt, drykkjuskapur og eit-
urlyf, íslenzkir braskarar og
ameríiikir hermenn. Og atóm-
skáld til að sýra degið, einneg-
in sýnishom af óspilltu lífi til
að skyggja myndina eins og í
Vögguvísu.
Sóleyjarsaga er ekki jafnlip-
urlega skrifuð sem Vögguvísa,
en áhrifin frá Laxness snn aug-
Ijós. Að sumu leyti gafur Sól-
eyjarsaga víðáttumeiri og
gteggri sýn yfir sögusviðið, fá-
einir kaflar rísa þar í talsverða
hæð. En verr hefur tekizt að
flétta saman þræði sögumniar.
Margt hvert atriði Sóleyjar-
sögu er msð allt of miklum ó-
líkindum. bæði ssm skáldskap-
ur og veruliiki, og ádeilan ber
þess einhliða merki að vera eft-
ir forskrift.
Einna helzt er skáldíkapur
sögunnar fó'.ginn í þeim real-
isma, sem höfundur nær tökum
á, þegar hann lýsir daglegu
lifi fólks, sem hann hefu;r sam-
úð með: stúlku að upparta,
konu að strauja þvottinn sinn
og sivo framvegis.
En langar skýringar við
söguafnið spilla Sóleyjarsögu
framar fyrri skáldsögum Elías-
ar Mar. Einkum eru slíkar út-
tis'tanir langdregnar í seinma
bindinu, svo þráðurinn verður
með köflum til óhagræðis
slitróttur. Dæmi: Sóley verður
ástandsstúlka og Sólvin, bróðir
hennar, vandræðaunglingur.
Hvað veldu-r? Að svo miklu
leyti sem orsakir þviiíkrar ó-
luikku geta legið ljós>t fyrir, er
nœrtækt að bsn-da á þær í Sól-
eyjarsögu. Umhverfið S'tuðlar
allt að slíkri framvindu
— braggahv. rfið, vansæl móð-
ir, sem lætur geðflækjur sínar
bitna á börn'uwum, og drykkju-
sjúkur faðir, sem, áður en lýk-
ur, hleypst að heiman frá komu
og börwuim. Allt kemur þetta
nógu skýrt fram í sögunni.
Samt er talsverðri u-ppeldis-
fræði komið aukreitis á fram-
færi til að útskýra, hvaða
áihrif þetta hefur á börnin.
Markmið höfundar að lýsa
því, „þegar nýrík þjóð á efna-
hagslegu gelgjuskeiði og menn-
ingarlegum krossgötum verður
hálfvegis rótslitin í sínu eigin
landi,” heppnast því laklegar í
verkinu, því meir sem því
markmiði er á loft haldið. Sú
betrun, sem kn-úin er fram í
sögulok — Sóley ætlar að
hætta í ástandinu og gerast
ráðekona hjá barnmörgum
ekkjumanni, hillir þar undir
hjónaband eða hvað? — sú
betrun slævir harmsögu stúlk-
unnar og vekur þá spurning,
hvort ástandssaga henn-ar hafi
ekki að minwsta kosti verið
teygð um of, minnir á rússmesk-
an sósíalrealisma, þar sem fólk
er með dæmum hvatt til að
haga sér vel og auka fram-
leiðsluwa, eftir að bent hefur
verið á saklaus „misferli”. Ljós-
ast verður, hve ástandseaga
Sóleyjar er í raun og veru
slappur skáldskapur, sé hún
borin samian við mergjaðar
ástandssenur Guðbergs Bergs-
sonar, sem komu fyrir alanenn-
ingssjónir áratug síðar í Ást-
um samlyndra hjóna og Önm-u.
„Sóleyjarsaga,” sagði Bjarni
Benediktsson frá Hofteigi um
fyrra bindi sögunn-ar, „er í
aðra röndina vönduð saga
ungrar stúlku í Reykjavík, í
hina röndina einskonar annáll
ýmsra atvika úr opin-beru lífi,
af götunni og úr blöðum, frem-
ur laustengdur meginsögU'nini.
Það er mikið efni í heild, en
engu er Iíkara en höfundinn
bresti hiwa víðu skáldlegu sýn
yfir þa-ð, hin-a dýpri skynjun
sem viwwur fegurð úr tóminu
og sér haf í dropanuim, með
þeim hætti að fyrir listin-a skín
mamni líf hversdagsins í ríkara
ljósi inn-an víðari sjóndeildar.”
Þessi orð (tekin upp úr frem-
ur vinsamlegum ritdómi) voru
sumsé skrifuð um fyrra bindi
sögu'nmar, á&UT en seinna bind-
ið sá dagsins ljós, en eiga þó
al'lve] við söguma sem heild,
seinna bindið ekki S'íður en hið
fyrra. Séu verk Elíasar Mar
skoðuð í sjónihending, er ekki
fjarri lagi að segja, að Elías
hafi orðið óheppinn rithöfund-
ur. Árin kriwgum 1950 voru
daufur tími í skáldskapnuim,
sér í lagi með hliðsjó-n af
skáldsögunm, tími skoðana.
Og skoða-nir reyn-ast rangar,
fyrr en varir. Opinská, þjóð-
félagsleg 'sikáidsaga hafði óvart
runnið bliómiaskeið sitt til enda.
Að verða of háður verkum
stórskálds kann ekki heldur
góðri lukku að s'týra, sízt eftir
að fyrirmyndin, stórskáldið er
sjálft tekið að dal-a. Elí-as Mar
tók stundu'm meira mið af öðr-
u-m höfundi en veruleikanum í
kringum sig eða réttara sagt
— horfði á veru'leikan.n frá
sjónarhorn-i annars og eldri
höfundar. Han-n hsfur því
úrelzt með kyraslóð, „sem hefuir
lifað sjálfa sig,” svo tekið sé
að l'ánd orðalag úr einni smá-
sögu hans.
Bókmeww-tasiaga-n geymir
dæmi þess, hvernig höfuindar,
sem skortir bæði frumleika og
frumkvæði, lyftast hátt, séu
þeir svo heppnir að berast með
rísandi stefnu. Líka geymir
sagan gagnstæð dæmi: hvernig
þverrandi s'terwmdng dregur
niður höfunda, sem ella hefðu
mátt n-jóta sín. Elías Mar má
flokkar't með síðar töldu dæm-
umum.
að var í lok janúar
skömmu eftir jólafríið, að feita
bamið kom til mín. Þennan vet
ur hafði ég byrjað að lána böm
um úr nágrenninu bækur. Þau
áttu að sækja bækur og skila
bókum á ákveðnum vikudegi.
Auðvitað var ég kunnug flest-
um þessara bama, en þó komu
stundum böm, sem ekki bjuggu
við okkar götu. Flest bamanna
stöldruðu stutt við, aðeins með-
an þau skiptu á bókum, en
nokkur þeirra fengu sér sæti og
sökktu sér þegar í stað niður í
lesturinn. Ég sat þá við skrif-
borðið mitt, og krakkamir voru
við litla borðið rétt hjá bóka-
skápnum, návist þeirra var mér
síður en svo til ama.
Feita barnið kom föstudag
nokkum eða laugardag, það var
að minnsta kosti ekki á útláns-
degi. Ég ætlaði að fara út, en
hafði sett matarbita á bakka og
var í þann veginn að bera bakk
ann inn í stofu. Skömmu áður
hafði verið hjá mér gestur, sem
hafði sennilega gleymt að loka
á eftir sér forstofuhurðinni.
Þannig stóð feita barnið óvænt
fyrir framan mig, þegar ég setti
niður bakkann og sneri mér frá
skrifborðinu, ég ætlaði fram til
að sækja eitthvað, sem mig vant
aði í eldhúsið. Þetta var telpa,
sennilega tólf ára, klædd í gam
aldags kápu og svartar prjóna-
legghlífar og bar skauta í reim.
Hún kom mér kunnuglega fyrir
sjónir og þó ekki, og hafði gert
mér bilt við með því að koma
svona hljóðlaust inn.
Þekki ég þig? spurði ég hissa.
Feita bamið sagði ekkert.
Það stóð aðeins þarna, kross-
lagði hendumar framan á bústn
um maganum og horfði á mig
vatnsbláum augum.
Viltu bók? spurði ég.
Það svaraði engu. 'En það
olli mér engri furðu, ég var vön
því, að bömin væru feimin, að
þau þyrftu á hjálp að halda.
Því tók ég niður nokkrar bæk-
ur og lagði þær á borðið fyrir
framan telpuna. Því næst
ætlaði ég að fylla út spjald
fyrir útlánaðar bækur.
Hvað heitirðu? spurði ég.
Ég er kölluð Sú feita, sagði
bamið.
Á ég líka að kalla þig það?
spurði ég.
Mér er sama, sagði barnið.
Það svaraði ekki brosi mínu, og
ég tel mig tnuna, að sársauka-
viprur fóru um andlitið. En ég
gaf því ekki frekar gaum.
Hvenær ertu fædd? spurði
ég.
í Vatnsberamerkinu, sagði
barnið rólega.
Þetta fannst mér svo skemmti
lega svarað, að ég skrifaði svar
ið á spjaldið og sneri mér svo
að bókunum.
Viltu kannski eitthvað að
spurði ég.
En þá sá ég, að ókunna barn
ið virti ekki fyrir sér bækum-
ar, heldur bakkann, þar sem
teið og brauðsneiðamar voru.
Viltu kannski eitthvað að
borða? sagði ég fljótmælt.
B amið kinkaði kolli, og í
samþykki þess var eitthvað, sem
líktist gremju og undmn yfir,
að mér skyldi núna fyrst detta
þetta í hug. Það byrjaði að
borða sneiðarnar eina af ann-
arri, og það gerði það á sér-
stakan hátt, sem ég gat ekki
skilgreint fyrr en síðar. Eftir
það sat það hreyfingarlítið á
stólnum og horfði í kringum sig
í herberginu, augnaráðið var
kalt og silalegt, eitthvað í fasi
þess fyllti mig gremju og andúð.
Já, það var víst, ég hafði hatað
þetta bam frá fyrstu stundu.
Allt í fari þess var mér ógeð-
fellt, þungar hreyfingar þess,
laglegt, feitt andlit þess, málfar
þess, sem var í senn sljólegt og
yfirlætislegt. Og þó að ég hefði
ákveðið að hætta við göngu-
ferðina, vegna þess að telpan
var hjá mér, var ég alls ekki
vingjamleg við hana, heldur
köld og tillitslaus.
„LÆRIÐ þiö bók Maós á
Ítalíu?“ spurði rauður varð-
liði ítalska skáldið Alberto
Moravia, sem var á ferðalagi
í Kína, þegar menningarbylt-
ingin stóð sem hœst. Þetta
var eina spurningin um ítálíu
og Evrópu, sem til Moravia
var beint meðan á dvöl hans
stóð. í hugum rauðra varðliða
og annarra talsmanna menn-
ingarbyltingarinnar virðist
bók Maós það sem mestu máli
skiptir. Hugsun þeirra snýst
um það sem þar stendur, það
markar sjóndeildarhringinn
og mótar umrœðurnar.
„Eru góð sauðlönd á ítali-
unni?“ spurði bóndinn í Jök-
uldalsheiðinni Halldór Lax-
ness, er honum var tjáð að
skáldið hefði dvalizt í því
landi. Sauðlöndin voru eini
raunhœfi veruleiki, sem bónd
inn þekkti. Um þau snerist
hugsun hans og umrœða, óslc
hans og von.
Mér virðist spurning rauða
varðliðans skemmtileg hlið-
„Lærið þið
bók Maós
á
Ítalíii?“
Alberto Moravia hefur
ferðast um Kína og
ritað bók um för sína.
Hún heitir Rauða bókin
og kínverski múrinn.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. jairuúar 1970