Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1971, Blaðsíða 9

a>st, en konungur þá í mildi
sinni ákfeðið, að iáts hann
sleppa með það að missa hárið,
eyr%n og nefið og „í þessu
ástandi hlekkjast í járn á
Hólminum við annan jafnil’la á
sig korninn." Þvi þrátt fiyrir
náðunina var auðvitað næg
ástæða til fylilstu varklárni:
Sören var ákærður fyrir það
að hafa stolið nokkrum silfur-
skeiðum úr búri greifans.
KONUNGLKGUK
S.TÓLIÐSFORINGI
Hinn 1. maxz árið 1611 hélt
Jens Munk innreið sína í Brim-
a.rhólm að vinna skipseið sem
nýskipaður sjóliðsforlngi hans
hátignar konungsins. Hann átti
þar með í vænöum að liía fram-
vegis við skilyrðii, ábyrgð og
og vaM, sem í grundvaliaratrið
um útilokaði hann frá lífinu
eins og það gekk fyrir sig i
stórskotalyftingunni. Jens
Munk haíði veríð í læri hjá
Jacob Gerbrantzen og var
fullkunnugt um líf hins al-
menna háseta á sjónurr* en það
var nú annars ekki nokkiuð,
sem konunglegh' sjóliðsforingj-
ar þóttu skyldir að kynna sér
að öðru jöfnu, né hafa sérstaka
þekkingu á.
Heimur hans varð aftan við
stórsigiuna, í hinni fyrirmann-
legu afturlyfti.ngu, þar sem yf-
irmenn skipsins höfðu klefa
sína í hæf.ilegri hæð yfir mark-
inu og háreystinni niðri á
dekkinu og óþefnum í stór-
skotalyftingunni. Skipherrann
og la.utinantinn höfðu með
höndurn æðstu stjórn, annar yf-
ir hásetum og hinn yfir her-
mönnum, þeir nutu sérstakrar
aðbúðar og það var ekkii nema
í neyðartilfell'um, að þeir
sýndu sig utan híbýla sinna.
Munaður þeirra var þó annars
skorðaður við koju, útskorinn
tréstól, og ómálað eikarborð,
þar sem koparstungin sjókort
og bókfeilsbundnar leiðarbæk-
ur lágu á dreif innan um
óskyggðar tinkrúsir og máski
einstakan, il'la fægðan messing-
sextant. Árslaun þeirra voru
150 til 400 rikisdalir, en þáu
voru komin undir ætterni
þeirra og uppruna. Borgaraleg
ir skipherrar nutu eklci líkt
þvi eins mikilla forréttinda og
þeir-, sem tigi.nbornir voru og
auk þess var oftlega framhjá
þeim gengið, er menn voru
forframaðir, hvað svo, sem þeir
höfðu annars ti.1 síns ágætis.
Foringjarnir báru ábyrgðina á
því, að skipið leysti „af hendi“
það verkefni, sem konungur
hafði falið því, en þrátt fyrir
það voru þeir þó ekki næstum
ætíð neinir sérfræðingar um
siglingafræði eða þau vísindi
önnur og kunnu jafnvel ekki
einu sinni til lesturs og skrift-
ar. Fjöldi umsagna um ófram-
færni einstaikra skipa er til or-
rustu dró, bendir til þess, að
foringjaliðið hafi verið einhver
veikasti blettur herfliotans. >að
gilti sama um flota konungs og
að nokkru lieyti átti við hann
sjálfan: þótt líkaminn sjálfur
væri fær í fiestan sjó, varð hið
sama ekki sagt um höfuðið.
Tengiliðurinn milli afturlyft-
ingarinnar og dekksins var
skipstjórinn, sem var manna
mikiivægastur um borð, enda
þótt hann hefði að jafnaði ekki
nema fimmtíu ríkisdali eða svo
í árslaun. öfugt við það, sem
krafizt var af foringjunum
varð hann að búa yfir alimik-
illi kunnáttu er að störfum
hans iaut, hann bar skyn á al-
menna siglingafræði, hafði um-
sjón með seglaskipan, sá um
hirðingu skipsins, viðgerðir á
þvi, seilingu o.s.frv. Ti-gnar- og
stöðumerki hans var lítil silf-
urflauta, sem hann fékk í hend
ur vi.ð ráðningu sína og bar
þar eftir um háls sér, þangað
til hann lét hana af hendi við
eítirmann sinn, er hann lét af
stöðunni. >að var við ýlfrið úr
flautu þessari, sem seglum var
ekið, akkeri ■ dregið upp og
undanskildu var að sjálfsögðu
stranglega bannað að flauta
i'.m borð, enda þótt ekki væri
i'.ema með vörunum; var talið
að það byði heim storminum
með hræðilegu ýlfri hans um
rár reiða. Eina undantekn-
ingin frá þessu var skipstjóri
sjálfur, sem leyft gat sér að
flauta smálagstúf i einrúmi
svona i heiðariegri tilraun
þegar ekki hafði blásið úr nös
dögum saman.
Skipstjórinn heyrði til hópi
manna miðja vegu miili yfir-
manna og undirmannanna, sem
mataðist saman sér — enda þótt
aðbúðin væri annars hin sama
og hinna lægst settu. 1 þessum
hópi voru auk þess skipsprest-
urinn, bartskerinn, skrifarinn
og hljióðfæraieikararnir. Á
konungsskipinu voru alls tólf
hlijóðfæraleikarar, á venjulegri
freigátu ekki færri en þrir.
Hljóðfæri þeirra töldu básúnu,
bjúghorn, hjaröpípu, lútu óg
trumhfc), sem þeir léku á fleir-
raddað. Hið mikilvægasta verk
efr.i, er þeir höfðu með hönd-
um var það, að þeyta lúðrana
í slæmu skyggni, svo heyra
mætti á angurblíðum hljómi
þeirra hvar i þokuþykkninu
hin skipin í lestinni voru. >eg-
ar lagt var úr erlendri höfn
voru áhafnirnar vaktar með
lúðrabiæstri og kvaddar þann-
ig urn borð auk þess þjónuðu
lúðurþeytararnir við guðsþjón-
ustur og þegar leiðangri lauk
og skipin. liðu hægt inn i
Hafnia Metropolis Ceieberrima,
stóðu borgarar uppi á virkis-
veggjunum og hlýddu á fleif-
raddaða þakkargjörð lúður-
þeytaranna.
Hinn tónelski konung-
ur Kristján fjói’ði gerði miklar
kröfur til hljóðfæraleikara
sinna. Hins vegar varð hið
sama ekki sagt um skipsprest-
inn og bartskerann. Sá siðar-
nefndi var ailajafna heldur Jiit-
ill spámaður í lækningakúnst-
inni og hafði auk þess ekki
annað sér til íulltingis en
nokkra kuta, tengur og kistu
með aðskiijanl'egum grasamix-
túrum. Bartskurður i hafi var
aðgerð sem. krafðist hvors
tveggja, sterkra tauga og mik-
illa burða, þeirra, er nær-
staddir voru. >egar Jón Ólafs-
son braut á sér höndina dag
nokkurn, er hann var að skjóta
af fallstykki. sá hann sér til
skelfingar, hvar yfirmenn hans
röðuðu sér í kringum hann með
tárin í augunum og bartsker-
inn á hæla þeim klyfjaður hin
um þróuðu skurðtækjum sinum:
„Skipstjóri minn skipaði sex
mönnum að ieggjast að mér og
halda mér niðri, meöan William
bartskeri vei.tti mér venjulega
meðferð. En ég beiddist þess,
að enginn legði hönd á mig
nema ýtrasta þörf krefði, því
mér dygði, að presturinn og
þeir hinir stæðu þar hjá. Bart-
skerinn varð að brjóta fing-
urna þar um með töng'um sín-
um, sem þurfti, og draga bein-
fiísarnar út með grófúm áhöld-
um sínum, klippa brott brunn-
ar húðpjötlurnar, saga af
brotna fingurna, og lieita með
aðskiljanlegum tækjum i hend-
inni sjálfiri að tréflísum og
draga þær út. Kvað hann þær
hafa verið fleiri en þrjú hundr
uð talsins. Skipstjóri bað hann
kveija mig ekki svo fyrir aug-
um sínum, en hann kvað það
óh j ák væm i le g t. ‘ ‘
>ar sem visindi bartskerans
þraut varð skipspresturinn að
koma til; hann var oft og tíðum
maður í lakara lagi og hafði
hi’ökklazt úr starfi í landi af
einum eða öðrum ástæðum.
Hann þá laun sín úr bauk
þeim, sem uppi hékk við aftur-
lyftinguna og áhöfnin lagði á
stundum smáskilding í, í þvi
skyni að blíðka máttarvöldin.
Vikutimd eða rúmlega það i tiu
vindstigum gaf herrans auð-
mjúka þjóni oft dágóð daglaun
í aðra hönd. En hann fékk líka
að vinna fyrir þeim, afla sunnu
daga og miðvikudaga voru
haldnar guðsþjónustur með pré
dikun um borð og andagt tvis-
var á dag með morgunsöng,
aftansöng og bænum um varð-
veiziu skipsins og kóngsins.
Eftir að segl voi’u upp komin,
lá við því dauðarefsing að
nefna djöfulinn á nafn um
borð.
Guðsþjónustur og andagtir
voru haldnar fyrir framan aft-
urlyftinguna, en þar hékk
skipsklukka hjá prestsbaukn-
um og með henni var áhöfnin
kölluð saman til helgihaldsins.
Á þessum sama stað fór og
fram annað sjónai’spil, sem oft
fékk öllu ískyggilegri endi. Á
mánudögum var nefnilega svo
fyrir lagt, að réttarhöld
skyldu haldin um borð, svo
fi’amariega, sem veður leyfði.
Undir forsæti yfirmannanna
voru allir skipsmenn kvaddir
saman og þeim lesnar sjóher-
reglurnar yfir hausamótum, en
því næst spurði skipstjóri,
hvort nokkur hefði kærur fram
að færa.
Ekki var það ótitt. Hópur
manna, sem forðar skipi úr fár-
viðri verður ekki endilega ljúf-
ur sem lömb um leið og veðr-
inu slotar. >jófnaður, handalög
mál og morðtilraunir voru sí-
endurteknir atburðir með þess-
um frómu hetj'um hafsins, sem
hófu dag hvern á morgunsöng,
herranum til dýrðai' og refs-
ingarnar, sem mánudagarnir
færðu syndurunum, voru
ákveðnar í viðeigandi hlutfaliii.
Sjaldgæft var, að menn kæmust
upp með minna en mánað-
arlaun til fátækra á Hólminum;
algengara var að dæma menn í
viku hlekki við stórsigluna og
í því skyni héngu þar jafnan
handjárn i tveimur járnfestum.
Dauðarefsingar voru heldur
ekki óþekkt fyrirbæri, en á
þeim var ýmiss konar háttur
hafður. Aftaka með skothríð
var ■ yfirleitt þvi aðeins við-
höfð, að hinn dæmdi hefði sofn-
að eða verið drukkinn á verði.
Fimm beztu vinir og kunningj-
ar hins dæmda voru valdir til
þess að sikjóa hann og mátti
hann sjálfur velja þá úr hópi
félaga sinna. Bugspjót margra
Kort af Norður-Atlantshafi frá
tímum Jens Munlt. Hér er enn
liaft nieð eyland það hið niikla,
sem tíðkaðist að hafa á kortum
þess tíma, suðvestur af fslandi.
skipa var hinn ákjósanlegasti
gáigi, en lægi skipið við fest-
ar, mátti iíka hengja hinn
dauðadæmda í stórránni, þaðan
sem líkið sást viða og af því
stöfuðu séi'stök áhi-if, þegar
vindurinn sveiflaði þvi til og
frá í tunglskininu. >essi refs-
ing var m.a. höfð við tilraun-
um til liðhlaups, en kæmist !ið-
hlaupinn undan, var látið duga
að draga upp mynd af gálga
og táknaði það, að hann væri
dræpur, útlægur.
Af hinum ýmsu háttum, sem
á dauðarefsingu voru, vakti
enginn jafn mikla skelfingu og
refsing nokkur, sem mjög var
notuð í flotanum, m.a. vegna
þess að ekki var hægt að við-
hafa hana nema til sjós. Hún
var notuð við manndrápi og
þegar þessi dómur hljómaði út
yfir dekikið á mánudögum,
stóðu allir undir honum sem
lamiaðir af skelfingu. Refsingu
þessari er lýst í sjöherreglun-
um, og er á þessa leið: „Drepi
maður annan um borð í skip-
inu, skal binda hann andliti til
andiitis við líkið og fleygja hon
um fyrir borð ásamt því.“
Ekki gekk þetta þó ævinlega
svo langt, sem hér er lýst. Ekki
vegna þess, að Kristján fjórði
vanmæti gildi lærdómsríkra
refsinga sem þessara, heldur
vegna þess, að hann kunni önn-
ur og jafnvei betri ráð til þess
að viöhalda lögum og reglu um
borð. „Dragi nokkur maður
sverð eða hníf úr sllðrum á
skipsfjölum i því skyni að
vinna mein, skal negla hönd
hans fasta við mastrið með hnifi
og rífi hann sig sjálfur laus-
an,“ seigir ennfremur í sama
paiagraffi. Annálsritarinn dreg
ur upp mynd af manni, sem
fyrir þessu varð. Hann stend-
ur grátandi og uppi’étt hægri
hönd hans negld í mastrið með
hnífi. Hnifseggin veit upp, blóð
ið streymir niður i treyjuermi
mannsins. Umhverfis manninn
standa félagar hans i hálfhring
og horfa á með hrolli i svip og
herðum, enginn dirfist að koma
manninum til hjálpar, því
dauðarefsing liggur við þvi að
óhlýðnast böðlinum, en fáeinir
stama upp fátæklegum hug-
hi’eystingarorðum, svona nú,
Knútur, drífðu þig i það, það
er eins gott að ljúka því af
sti-ax; en Knútur stendur bara
og grætur og það líður rúm
klukkustund þar til hann hef-
ur saf.nað nægum kjarki til
þess að kippa hendinni að sér
og rekur þá upp vein, svo
skipsrottunum rís hvert hár á
höfði.
En oftast lauk þó mánudags-
réttarhöldum þess'um með refs
ingu þeirri, sem sigild var um
aida bil á seglskipum ailra
þjóða og gekk undir nafninu
kjöldráttur. >að má glöggt sjá
á réttarbókum þeirra tima, er
varðveitzt hafa, að sjómönnum
hofur verið alliítið gefið um
þcssa athöfn. Mánudag nokk-
urn stóð Peter Sundby á dekk-
inu á „Marstrands Plage“
ákærður fyrir þjófnað og mátti
velja milli þess að vet'ða kjöl-
di’eginn einu sinni eða stökkva
níu sinnum i sjóinn niður af
stórránni. Hann valdi síðari
kostinn án þess að hugsa sig
um tvisvar, enda þótt stórráin
á „Marstrands Plage“ væri í
rúmra tuttugu og fimm metra
hæð yfir sjávarmáli.
Petei' Sundby vissi fullvel
hvað hann geiði. Kj'öldi'áttur
4. júli 1971
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9