Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1973, Blaðsíða 10

Eftir innrfts Handaiuanaa á inegtnlandið, voru ámóta niyndir og Js ssi algengt fréttaefni: I>.vzk
ur herflokur réttir upp hendur til marks um uppgjöf.
Amerískt
smjör fyrir
stríðsgróðaim
ræna heima. En austrið er ekki
aðeins rautt eins og þeir
syngja i Kína, heldur er það
klofið í tvö áhrifasvæði. Á vor
um dögum má segja, að þrjú
risaveldi séu allsráðandi í heim
inum: Bandaríkin, Kína og
RáðstjórnarrSkin. Þegnar þess-
ara þjóða eru eitthvað nálægt
1200 milljónir isamtals og ekki
verður séð, að nein hreyting
verði á þeirri skipan í náinni
framtíð.
Veturinn 1945 nálguðust
lokaátök heimsstyrjaldarinnar
og uppgjörið var þegar hafið,
enda þótt herir bandamanna
ættu í harðri viðureign
við hina margfrægu Siegfried-
linu á vesturvígstöðvunum.
Þetta uppgjör birtist meðal ann
ars í því, að haldin var á Yalta
ráðstefna þriggja „hinna
stóru“, sem sagt; í tafllokin
voru risarnir þrír eins og í dag,
en þó hefur eitt breytzt.
Chiu-chill var einn hinna
stóru; maðurinn sem taiaði fyr-
ir brezka heimsveldið. Nú hef-
ur brezka ljóninu mjög förlazt
og það er ekki talið með hin-
um stóru. En Kína, áhrifalaust
veldi 1945, hefur sótt fram og
fengið viðurkenningu fyrir
þeirri stöðu, sem því landi
vissulega ber. Yaltaráð-
stefna Roosevelts, Stalins og
Churchills var upphafið á þeim
heimi, sem raun ber vitni um
siðan: og nokkru síðar
talaði Churchill spámannlega
um járntjaldið, sem risið
væri milli austurs og vesturs.
En uppgjörið birtist einnig í
smærri atburðum; sorglegum
atburðum, sem urðu ljósir
löngu síðar og bera vitni því
hatri, sem strið leiða af sér.
Laiuigialndaigiinin 3. febrúar 1945,
gat Morgunblaðið þess í frétt-
um, að mikíl réttarhöild höfðu
staðið yfir þeim mönnum
í Búlgariiu, sem ákærðir höfðu
verið fyrir isamvinnu við Þjóð-
verja. Heilar þrjár ríkisstjórn-
ir voru dæmdar til dauða, sam-
tals 24 ráðherrar, en þar að
auki 3 ríkisstjórar og hvorki
meira né minna en 68 þing-
menn.
í Þýzkalandi og þeim fáu
löndum umhverfis, sem þýzkir
herir réðu yfir, áttu sér stað
samsvarandi hreinsanir fyr-
ir meint svik. Þannig segir
Morgunblaðið frá því þann
sama dag, að níu Tékkar voru
dæmdir til dauða í Prag, einn.
þeirra fyrir að baktala sjálf-
an foringjann. Hinir voru rétt-
aðir fyrir að hafa hlustað
á brezka útvarpið og breitt út
það sem þeir heyrðu þar.
— 6 —
Ungliingiarnir hail'dia alltaf, að
nútíðin hljóti að vera skemmti-
legri en allt, sem á undan er
gengið. Þeir vorkenna feðrum
sínum og mæðrum að þessu
leyti og segja með samskonar
tóni oig þagar taiað er um
frumstæða búskmenn: Það hlýt
ur að hafa verið fúlt, engin
bítlamúsík eða æðisgengin föt,
alt svo settlegt og gamaldags.
En var það svo ? Maður sakn
ar að minnsta kosti ekki þess,
sem maður veit ekki hvað er og
hefur ekki hugboð um, að
muni niokkurnitóma komia. Tán-
ingar vetrarins 1945 eru nú
komnir á fimmtugsaldurinn og
orðnir ráðsettir foreldrar og
eldri kynslóð. Þeim gengur að
vísu misjafn'lega að skilja ýms-
ar hræringar ungu kynslóð-
arinnar og kannski ekki ör-
grannt, að sumir hneykslist.
En þá ber þess að minnast, að
ekki þóttu reykviskir ungling-
ar til fyrirmyndar vetur-
inn 1945. Um það má meðal
annars lesa í Morgunblaðinu.
Velvakandi gamli, sem þá hét
raunar Vikverji, hélt úti pistl-
um, sem hétu „Úr daglega líf-
inu“. Þar gat að líta sunnu-
daginn 4. febrúar, 1945:
„Jeg get ekki orða bundist
yfir hve skrílslætin eru mikil
í unglingum þessa bæjar
í hvert skipti og ný mynd er
sýnd í kvikmyndahúsunum.
Ómenningarbragurinn og sið-
leysið nær þar hámarki, þeg-
ar unglingarnir troðast þar all
ir í einni kös, ýta frá sér og
skrækja, svo að fullorðnu fólki
er þar varla vært.
Flestir þessara unglinga eru
drengir, sem eru að kaupa
fjölda miða til að selja við ok-
urverði, þeim sem ekki hafa
haft tækifæri til að sækja sér
miða fyrr um daginn, því allt-
af má reikna með hálftíma til
klukkutima töf frá vinnu við
að ná sér í aðgöngumiða þeg-
ar um nýja mynd er að ræða
... Unglingarnir taka aldrei
úpp hjá sjálfum sér prúða
framkomu, þó þess sjeu auð-
vitað dæmi og þessvegna þarf
að kenna þeim almenna hegð-
un og kurteisi."
Nokkru síðar 4 mámuðinum
flytur Vdkverji aðra ádrepu:
„Það hefur jafnan þótt góð-
ur eiginleiki ungra manna að
vera riddaralegir í framkomu.
Það þýðir í rauninni ekk-
ert annað en vera kurteis í um-
gengni, einkum gagnvart kon-
um, og er því ofur einfalt fyr-
ir hvern sem er að uppfylla
þau skilyrði, sem krafist er tii
að vera riddaralegur í fram-
komu.
En annaðhvort er það, að
ungir menn í þessum bæ kæra
sig ekki um að fá það orð á
sig, að þeir séu riddarar í
framkomu, eða að þeir skilja
ekki einföldustu reglur um al-
menna kurteisi.
Dæmi um þetta var nýlega
nefnt hér í dálkunum, um unga
menn í kvikmyndahúsi, sem
höguðu sjer ruddalega gagn-
vart stúlkum, sem sátu næst
þeim á sýningu.
En það þarf ekki að kaupa
sig inn í bíó til þess að kynn-
ast riddurum þessa bæjar. Það
er nóg að ferðast eins og fyrir
25 aura með strætisvagni hjer
innan bæjar til að fá af því
smjörþefinn, hvernig málum er
háttað í þessum efnum.
Það er til dæmis hrein und-
antekning, ef ungir menn
standa upp úr sætum sínum í
strætisvögnunum fyrir konum,
hvort sem þær eru ungar eða
gamlar.“
— 7 —
Jóhannes Kjarval varð sex-
tugur seint á árinu 1945. Uppá
síðkastið hafði hann beint ferð-
um sínum vestur undir Jökul og
ef til vill málað stórkostlegri
myndir af sérstæðri tign
og fegurð íslenzkrar náttúru
en nokkru sinni fyrr. Er það
„Barnið er í okkar
vörzlu — Þetta er
það, sem þú verður
að gera“
Barnsrán eru ekki ný af nálinni. En margt
hefur breytzt í sambandi við þau síðan sími
og bílar komu til sögunnar. Hér lýsir Robert
Pollock einu slíku, er gerðist fyrir rúmum
fjórum áratugum, þegar barni amerísku flug-
hetjunnar Lindberghs ofursta var rænt frá
fóstru sinni og síðan myrt.
Frakkar kalla barnsrán amer-
íska glæpinn. Og þó að Japanir
eigi metið í þessum efnum, nær
fimm þúsund rán síðasta áratug-
inn, þá hafa mörg amerísku barns
ránin vakið meira umtal og skrif.
Og Frakkar tölta í hælinn hvaö
fjölda barnsrána snertir.
Eitt kunnasta barnsrán sögunn
ar, er hteypt ihefur líklega flest-
um af stað, vegna þess hve mik-
ið var utn það skrifað, má rekja
aftur til ,22. júní 1930. Þann dag
fæddist amerísku þjóðhetjunni,
Oharles A. Lindbergh sonur. En
frægð sína hafði hann hlotið fyr-
ir það að fljúga fyrstur einn síns
iliðs og viðkomulaust þvert yfir
Atlantshafið.
Lindbengh og Anna kona hans
voru ‘hamingjusöm hjón. Allt, sem
þau sögðu eða gerðu, var sam-
stundis komið í blöðin, því að Jes
endurnir vildu ávallt fá meira að
heyra um dýrlinginn og konuna
hans. Lindbergh þreyttist á öllu
þessu, og senniJega þess vegna
leitaði hann skjóls fyrir því, og
byggði sér hús á fremur af-
skekktum stað.
í því voru tíu herbergi, og
fast upp að því lá líti'll flug-
völlur, sem var umluktur Sour-
Jandsfjöllunum í New Jersey.
Húsið var tvær og hálf hæð, með
stórri dagstofu og tveim álmum,
sem lágu út í garðinn að baki. (
annarri var bílskúr, og yfir hon-
um bjó þjónn Lindþerghs. I hinni
uppi, bjó barnfóstran, og þar var
lítil leikstofa fyrir Charles litla.
Eins og ósjáldan á sér stað um
ný hús, þá var ekki aiflt sem
skyldi. Einn glugginn og glugga-
hlerinn höfðu verpzt, svo að
þeim varð ekki lokað til fulls —
og þetta var í herbergi fóstrunn-
ar. Að kvöldi dags fyrsta marz
líka nokkurnveginn í samræmi
við lögmállið, að málarar eru
lengi í framför og ná oft há-
tindi listar sinnar nálægt sex-
tugsaldri.
Nú átti Kjarval nægi-
lega mikið úrval mynda frá
Snæfellsnesi og víðar til að
fylla Listamannaskálann við
Austurvöll. Hann opnaði sýn-
ingu þar þriðjudaginn 13. feb-
rúar, 1945 og þá gerðist þessi
inakalausi hlutur, að 100 manns
biðu fyrir dyrum úti, þegar
opnað var og margir að því er
virðist með fullar hendur af
skjótfengnum stríðsgróða. Nú
hljótuin við að nefna það til
marks um smekkvísi og fram-
sýni landans að verja stríðs-
gróðanum tii svo ágætra hluta
sem kaupa á málverkum Kjar-
vals, þótt dýr þættu þau á þess
um tíma. En um það var naum
ast spurt.
Um leið og opnað var, fyllt-
ist Listamannaskálinn og hófst
þá strax harðvítug keppni um
að klófesta verkin, sem alls
voru um 40. Eftir fyrsta hálf-
tímann voru aðeins þrjár mynd
ir óseldar og reyndin varð sú,
að margir urðu frá að hverfa
með ekkert annað i höndunum
en seðlana sina. Önnur eins
liraðsala á málverkum hafði
þá aldrei þekkzt á Islandi og
líklega er óhætt að slá föstu,
að enn er þetta fyrirbrigði ein-
stakt og víst er, að enginn
myndlistarmaður islenzkur,
hefur fyrr eða síðar getað fagn
að öðrum eins vinsældum.
Þessi mikli áhugi har þó með
sér dálitla skuggahlið. Kjarval
hafði orðið þjóðsagnapersóna í
lifanda lífi; allir þekktu hann.
En vinsældir hans 'urðu nokk-
uð á kostnað annarra ágætra
málara, meðál þeirra voru
nokkrir ungir menn. ný-
lega heim komnir með abstrakt
listina frá Paris. Réttilega bef-
ur verið bent á, að Kjarvál
kenndi lislendingum að meta
hrjiúfa fegurð landsins. En
þetta mikla kenderý, sem þjóð-
in íór á í verkum listamanns-
ins, varð meðal annars til þess,
að aðrar tegundir myndlistar
hafa átt erfitt uppdráttar á ís-
landi framá þennan dag, komi
ekki 'landslag íyrir í þeim.
,Framh. á bls. 14.