Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1978, Blaðsíða 10

Þar liggur einn
dýrðarmaður
frá Islandi
Soffiukirkja. cða kirkja Heilagrar Vizku nú á dögum f Kiev.
Tilefni þessarar greinar eru frásagnir
af ferð Geirs Hallgrímssonar forsætis-
ráðherra Islands og föruneytis hans til
Sovétríkjanna nýverið. Þar kom fram að
í förinni til Kiew eða Kænugarðs, eins og
borgin var kölluð i íslenskum fornritum,
þá höfðu fréttamenn óskað eftir að sjá
ævaforna grafhella undir klaustri þarna.
Sagnir eru um að i þessum hellum ætti
að vera jarðsettur fyrsti kristniboði Is-
lendinga, Þorvaldur Koðránsson hinn
víðförli. — Einhverra hluta vegna fengu
fréttamennirnir ekki leyfi til að skoða
þessar neðanjarðargrafir.
En árið 1967 komu islenskir menn á
þennan forna helgistað.
Verkamannafélagið Dagsbrún efndi
til Rússlandsfarar og tókum við hjónin
þátt í þeirri reisu. Fyrst var flogið til
Moskvu og siðan var ráðgert að halda til
Kiew. Um Moskvudvölina er ekki ætlun-
in að ræða hér né lýsa öllum þeim undr-
um og stórmerkjum sem þar bar fyrir
augu. — Þó get ég ekki stillt mig um að
segja frá einum grip sem fréttamenn i
föruneyti forsætisráðherrans okkar gátu
ekki um. — Það voru vaðstígvél Péturs
mikla Rússakeisara. Þessi stígvél höfðu
náð Pétri í klyftir enda maðurinn tveir
metrar á hæð eða meira, kannski þrjár
álnir danskar um herðarnar, eins og
einhver hélt um Gretti sterka. Þessar
ógurlegu rosabullur voru geymdar á
virðulegu safni ásamt fjölda annarra
dýrgripa sem of langt væri upp að telja.
Dagsbrúnarmenn flugu loks til Kiew
sem er ein af elstu borgum Sovétríkj-
anna og frægust borg í Ukraínu. Það
land hefur verið kallað „Brauðkarfa
Rússlands" og þar er svarta moldin frjó-
sama. Kiew stendur á bökkum árinnar
Dnieper og er annar árbakkinn miklu
hærri en hinn.
Þarna eru sléttur miklar og óravíðar
og þessvegna gnæfði þessi árbakki yfir
eins og fjall. Enda segir í Þorvaldssögu
víðförla að klaustur hans standi undir
hábjargi við fljótið Dröpn.
A þessum fljótsbakka er besta vígi og
þar myndaðist snemma háborg með
kirkjum, klaustrum og köstulum.
Rússneskir sagnfræðingar telja vist að
kirkja hafi verið reist þarna árið 945.
Þorvaldur víðförli er sagður hafa verið
fyrst þarna á ferðinni árið 995. — Þetta
var á rikisstjórnarárum Vladimirs kon-
ungs hins mikla sem er trúboðskóngur
og dýrlingur í austrænni kristni.
Á hæsta kletti borgarinnar stóð í
fyrndinni feiknamikið likneski af höfuð-
goði þeirra i Kænugarði. Goðið hét Per-
un og hafði höfuð úr silfri en yfirskegg
úr skíra gulli. Vladimir stólkonungur lét
steypa þessu mikla goði í ána Dnieper.
Þá urðu menn svo'fegnir falli goðsins að
himnarnir tóku þatt í fagnaðinum. Svo
segir i fornu þarlendu riti:
„Englar blésu í básúnur og guðspjallið
þrumaði yfir alla borgina. Loftið var
þrungið reykelsisilminum sem sté til
hæða. Klaustur risu á fjöllum, karlar og
konur, ungir og aldnir streymdu til
helgra kirkna.“
Vladimir stólkonungur vingaðist við
Miklagarðskeisara sem gaf honum dótt-
ur sína fyrir drottningu. Grísk eða
býsönsk kristni varð ríkjandi i Kænu-
garði og seinna í öllu Rússlandi. —
Klaustramenning Grikkja sótti fyrir-
myndir til helgra manna i eyðimörkum
Egyptalands.
Athosklaustrið í Grikklandi varð fræg-
ast klaustur í býsanskri kristni og þaðan
bárust máttug áhrif til klausturmanna í
Kænugarði.
Arið 1051 var klaustrið Petchersky
Lavra stofnað. Undir þessu klaustri eru
grafhellarnir sem sagt er að Þorvaldur
víðförli liggi í.
Frægastur ábóti í þessu klaustri hét
Theódósíus. Hann andaðist árið 1076.
Hann var samtímamaður Isleifs Gissur-
arsonar, hins fyrsta Skálholtsbiskups.
Theódósíus var gagntekinn af hinni
ungu kristni í borg hans. Einkum elskaði
hann Guðs fátæka menn og sýndi það
með því að vinna á ökrunum með ánauð-
ugum bændum og þrælum þó hann væri
sjálfur af lénsaðli þeirra tíma. Ölmusu-
góður var hann og gaf allt sem hann
hafði ráð á. Þegar hann varð ábóti vildi
hann ekki bera nein ytri merki þeirrar
tignar og vildi að allir munkarnir sýndu
í dagfari sínu þá eftirbreytni Krists að
elska alla menn en þó einkum þá sem
áttu bágt. Líferni Theódósíusar minnir
mikið á heilagan Franz frá Assisi, sem
reyndar var meira en hundrað árum
yngri. Það varð Theódósius sem mótaði
framtíðarstefnu hellaklaustursins 1
Kænugarði. — Um aldur hellanna veit
vist enginn. Það er vitað að fornþjóðir á
þessum slóðum bjuggu í hellum þar sem
þannig hagaði til. En það sem við sáum
af þessum neðanjarðargöngum var að
sjá sem mannaverk. Einhverntíma hafa
einsetumenn sest að í þessum stöðum og
síðan gert þar grafreit fyrir þá af vinum
sinum sem féllu frá, því þessir hellar og
göng eru feikna löng, að sagt var og
minna í mörgu á katakomburnar eða
jarðgöngin frægu með gröfum undir
Rómaborg.
Það er vel hugsanlegt að Þorvaldur
víðförli hafi að lokum verið lagður þarna
í hellana i Kænugarði. Samkvæmt sögu
hans naut hann mikillar virðingar á
þessum stöðum, meiri en nokkur annar
íslendingur fyrr og síðar, sem til Rúss-
lands hefur komið. „Tók sjálfur stólkon-
ungurinn við honum af mikilli virðingu
og veitti honum margar vinargjafir
ágætar. Allra mest var hann tignaður
um Austurveg, þangað sendur af keisar-
anum, svo sem foringi eður valdsmaður
skipaður yfir alla konunga á Rússlandi
og í öllu Garðaríki. — Þorvaldur
Koðránsson reisti þar af grundvelli eitt
ágætt munklífi hjá þeirri höfuðkirkju,
er helguð er Jóhannesi babtista, og lagði
þar til nógar eignir. Hét þar æ síðan af
hans nafni þorvaldsklaustur."
I Væringjasögu Sigfúsar Blöndals er
taiið víst að Þorvaldur hafi tekið sér
griskt dýrlingsnafn þegar hann gekk í
klaustur og undir því nafni hafi hann
gengið í Rússlandi. Vill Sigfús Blöndal
að þetta mál verði einhvern tíma rann-
sakað og bendir i því sambandi á sögu
klaustranna kringum Polotzk.
Þó að norrænir menn ættu töluverð
samskipti við Austurevrópu á þessum
öldum þá dró mikið úr þeim ferðum eftir
aðskilnað grísku rétttrúnaðarkirkjunnar
og hinnar almennu rómversku kirkju
árið 1054. Eftir það var engin von til að
Islendingar fengju að sækja heim helg-
an dóm Þorvalds víðförla Koðránssonar
frá Giljá.
Matsalurinn á hótelinu í Kiev. Hakvegg-
urinn er þakinn meö skálum og diskum.
Þjóðdansar á grænu grasi utan í ávölum
ha‘Öum Ukrainu.
En vikjum nú aftur að Dagsbrúnarför-
inni. Eftir tilskildar heimsóknir í ýmsa
veraldlega staði var farið með okkur upp
á ofurhátt fjall, til hinnar fornu háborg-
ar Kænugarðs. Gnæfðu þar gulli typptar
kirkjur og turnar yfir fagrar skógar-
brekkur og var þar hæstur klukkuturn
sá sem Pétur mikli gaf Kænugarði eftir
sigurinn við Poltava árið 1709. Soffíu-
kirkja eða kirkja Heilagrar Visku er
elsta og frægasta bygging í Kænugarði.
Upphaflega var hún reist af Jarisleifi
eða Yaroslav hinum vitra, stólkonungi í
Kænugarði árið 1037.
Þetta mikla guðshús hefur orðið fyrir
ótal skakkaföllum þau 900 ár sem það
hefur staðið.
Jarisleifur hafði norræna menn í hirð
sinni og var góður vinskapur með honum
og þeim bræðrum Ólafi konungi Helga
og Haraldi harðráða Noregskonungum.
Gaf Jarisleifur Haraldi dóttur sína Elísa-
betu sem hjá Snorra i Heimskringlu er
kölluð Ellisif.
Meðal margra frægra freskómálverka
í Soffíukirkju er einmitt mynd Ellisifjar
N oregsdrottningar.
Þarna i grendinni er einnig hið fræga
klaustur Petchersky Lavra með grafhell-
unum. Þegar Þjóðverjar hernámu Kiew i
siðustu heimsstyrjöld, þá virðist ekki
öllum landslýð hafa verið illa við komu
innrásarhersins. Ein ástæðan virðist
hafa verið sú að nasistarnir gerðust
áhugamenn um kristnihald i Kiew, þó
undarlegt kunni að virðast. Sem dæmi
um ástandið i kirkjumálum Kiew má
nefna nokkrar tölur: Fyrir byltinguna
1917 voru þar 1710 kirkjusóknir. En árið
1939 voru aðeins tvær kirkjur í notkun.
En þegar þjóðverjar höfðu hersetið
borgina í eitt ár þá höfðu þeir leyft að
opna á ný 708 kirkjur. Þessar tiltektir
óvinanna höfðu þau áhrif á Sovétstjórn-
ina að Stalín tók Hitler þarna sér til
fyrirmyndar og fór að láta opna kirkjur
og rýmka hag rússnesku kirkjunnar á
ýmsan hátt meðan striðið stóð. Seinna
sótti í svipað horf og áður. Stalín og
menn hans fóru aftur að skella kirkju-
hurðum í lás eða gera þær að söfnum og
þannig er ástatt um þá fornfrægu Soffíu-
kirkju í Kiew.
Vinskapurinn við nasista varð Kiew-
búum dýrkeyptur. Þegar innrásarliðið
varð að hörfa undan framsókn Rauða
hersins þá brenndu nasistar og brældu
og unnu hin herfilegustu verk í borg-
inni. Eftir sigur Rússa var auðvitað farið
að gera upp reikningana við það fólk
sem fór í „ástandið" með nasistum og
voru þá ýmsir gerðir höfðinu styttri.
Grunur féll á munkana í hellaklaustri að