Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.1978, Blaðsíða 12

Síðari hluti
ritgerðar eftir
Ólaf Daníelsson
Síöan ég ritaöi grein mína „Húmaníóra"
hér í tímaritiö, hef ég oft átt tal viö ýmsa
málsmetandi menn um deildirnar í
menntaskólanum og viröist mér þaö vera
ætlun flestra, að stúdentar frá máladeils
skólans séu sérstaklega vel að sér í
málum, og telja ýmsir þaö ef til vill næga
undirstöðu undir æöri menntun. Standa
ekki bókmenntirnar opnar þeim, sem
málin kunna? Þaö gera þær nú aö vísu
ekki, ekki nema þá „bókmenntirnar",
dömulittertúrinn. En um deildirnar í
skólanum er þaö að segja, að það eru
nákvæmlega sömu málin kennd í báöum,
máladeild og stæröfræöideild, aö latínu
einni undantekinni. í frakknesku, þýzku og
íslenzku hefur kennslan meira að segja
veriö sameiginleg í báöum deildum,
þangað til nú síðastliðinn vetur, aö henni
var skift, en tímafjöidinn var sá sami. í
ensku og dönsku eru tímarnir færri í
stæröfræðideild, en þau mái eru bæöi
kennd í gagnfræðaskólunum.
Ég ber nú að vísu mikla re-
spekt fyrir latínu sem skóla-
námsgrein, en þó því aðeins,
aö hún sé tekin strax fyrir, svo að
latneska málfræðin geti oröiö undir-
staöa málfræðikennslunnar. En
þetta á sér enganvegin staö, eins
og nú er, og latínan hefir þess
vegna nú misst þá þýðingu, sem
hún haföi áöur fyrir skólanámiö. Og
svo er þaö enn eitt: Þegar viö „busastoff-
in“ vorum aö byrja latínu-nám hér fyr
meir, fannst okkur víst mörgum, aö viö
værum þegar komnir í nokkurskonar
sálufélag meö læröum mönnum; ég man
það frá því aö ég var aö læra undir skóla
hjá honum séra Hálfdáni í Goðdölum,
þeim góða kennara, núverandi biskupi
Hólastiftis. Það kann að vera, aö maður
hafi einhverntíma tárast yfir Madvigs
grammatík en mikil var upphefðin, slíkt og
þvílíkt! Nú horfir þetta allt ööruvísi viö.
Upphefðin er fyrir bí, og latínan er satt aö
segja oröin bara forngripur, ég get ekki
annaö sagt. Kunnáttan í henni er þá ekki
heldur orðin meiri en svo, nú orðiö, aö
mér er sagt, aö einn piltur í skóla geti lesiö
latínu versíónarlaust undir tíma og sé
hann frægur fyrir meöal skólabræöra
sinna, sem von er. Nei, latínukunnáttan
setur ekki lengur neinn svip á íslenzka
menntamenn, og gerir það sjálfsagt aldrei
framar.
Ég átti fyrir nokkuru tal viö alkunnan
íslenzkan fræöimann um ýmislegt, sem aö
þessum efnum lýtur, og var þaö helzt aö
heyra á honum, aö honum væri alveg
sama um allt, sem hann heföi lært í
latínuskólanum, nema ensku og þýzku. En
þaö veit trúa mín, aö dýrt mundi ég þá
þykjast keypt hafa vatnsdrykkinn, ef ég í
þau sex ár, sem ég var viö skólanám,
heföi ekkert lært nema ensku og þýzku.
Já, og mikið mega þá okkar húmanistisku
menntamenn öfunda þjónana á Hótel
Borg, sem spjalla ensku og þýzku eins og
aö drekka, og ef til vill frönsku líka, en
hafa þó líklega aldrei gengiö í latínuskóla.
Þeir hafa sparaö sér öll sex árin og
undirbúningsárin líka, en kunna ensku og
þýzku samt.
Það er annars yfirgengilegt, aö upplýstir
menn skuli telja þaö gerlegt, aö senda
unglinga í skóla hálfa og heila áratugi, til
þess aö læra eintóm mál, en eiginlega
ekkert efni, er heitið geti. Hvaö ætli aö
Þjóðverjar t.d. séu að gera í skóla í níu
eöa tíu ár? Ætli þeir séu alltaf að læra
ensku og frönsku? Ég skal að vísu játa,
aö viö þörfnumst meiri málakunnáttu en
aörar þjóðir, bæöi af því aö enginn skilur
okkar mál, og þó einkum vegna hins, hvað
bókmenntir vorar eru átakanlega fá-
breyttar og einhliöa. En ég heföi haldið,
að menn gengju í skóla til þess aö læra
undirstöðuatriöi þeirra þekkingargreina,
sem hljóta aö veröa grundvöllur fram-
„Að vísu treysti ég mér ekki til að gefa neina heildarlýsingu á íslenzkri
menntamannastétt, en pó eru ýmis fyrírbrígði, sem naumast orka tvímælis og benda
eindregið í lakari áttina.“
UNGUMALA-
haldsnáms, til 7ess aö þroska vit sitt á því
aö fást viö verkefni af ýmsu tæi, viö
unglinga hæfi, til þess aö læra aö lesa
með nokkurri athygli og dó greind — sem
veröur ekki lært á því, aö lesa dömulitt-
eratúr — til þess aö læra aö skrifa Ijóst
og skilmerkilega um kunnugt efni, þó aö
á þaö sé aö vísu engin áherzla lögö hér
í skólunum nú sem stendur, nú, og
náttúrlega til þess aö læ%a mál og
reyndar til svo margs annars. Enginn skilji
orö mín svo, aö ég hafi á móti
málakennslu; ég hef aðeins á móti
málakennslu svo að segja einni saman,
málakennslu, sem ríöur skólanum á slig,
svo aö allt drukknar í tómu málastagli og
stúdentarnir veröa eins og sigldar píur aö
kunnáttu og andlegum þroska. Og aö
hvaöa gagni kæmi þaö stúdentunum, þó
að þeir gætu talaö ensku, þýzku og
frönsku, sem þeir aö vísu geta ekki, ef þeir
vegna þekkingarleysis og skilningsleysis
tala tóma vitleysu á öllum málunum?
Vanþekkingin er mögnuð í latínuskólan-
um, hún ríöur ekki viö einteyming, hún er
satt aö segja alveg blöskranleg. Ég get
ekki fundið þessum oröum staö, án þess
aö taka hvers-
dagsleg dæmi. í
vor kom þaö fyrir
á stúdentsprófi í
máladeild, aö
breyta þurfti % í
tugabrot. Þetta
próblem reyndist
gersamlega
óleysanlegt, þó
aö langur um-
hugsunarfrestur
væri gefinn (3 til
5 mínútur). Þiö
skuluð ekki
halda, aö ég fari
hér meö staö-
lausa stafi! Á
þetta hlustuöu
rektor skólans,
tveir kennarar
stjórnskipaöur
censor og ýmsir
fleiri, og þótti víst
flestum pilturinn
sæmilega vel aö
sér, ég held að
hann hafi fengið
laud. Reynið aö
spyrja málastú-
dent um
FARG-
ANIÐ
terrestriska kóordinata, um þaö, hvaö átt
sé viö meö lengd staðar eöa breidd; hann
veit þaö ekki í níu tilfellum af tíu og tæpast
í því tíunda heldur. Og þó aö hann kynni
aö nefna gráöur eöa stig, mundi hann
enga hugmynd tengja viö oröið. Veggir
máladeildarinnar eru impregneraðir meö
„bókmenntum", þeir eru orðnir ísólerandi,
þeir hindra aöstreymi af þekkingu. Þaö
var aö vísu ofurlítill gluggi á máladeildinni,
þar sem mathematíkin var, en það er búiö
aö byrgja hann. Nú týrfr þar á kvæða- og
smásögu-rusli.
Máladeild menntaskólans hefir frá því
1908 og þangaö
„Fiest tímaritin eru fábreytt og ófróðleg. Þau
byrja oftast með kvæði. Svo kemur kannske
grein eins og „Trúarhugtakið", svo smásaga,
sem heitir „í rökkrinu", svo enn kvæði:
„Stúlkan brjóstveika" o.s.frv. Þetta er alveg
satt, þessar fyrirsagnir standa virkilega í
tímaritsræksni, sem ég fann í bókarusli inni
í skáp.“
til nu fyrir fáum
árum, veriö ein
um aö útskrifa
íslenzka stú-
denta, og væri þá
ekki úr vegi aö
gera sér grein
fyrir því, hvernig
hún hafi leyst af
hendi þetta
ábyrgðarmikla
hlutverk. Aö vísu
treysti ég mér
ekki til aö gefa
neina heildarlýs-
ingu á íslenzkri
menntamanna-
stétt, en þó eru
ýms fyrirbrigði,
sem naumast
orka tvímælis og
benda eindregiö í
lakari áttina. Eg á
hér helzt viö
blööin. Skynbær-
um mönnum ber
nokkurnvegin
saman um, aö
þau séu vond,
verri en við þyrfti
aö búast, og aö tónninn í blaöadeil-
unum sé ekki menntuöum mönnum
samboöinn. Flest tímaritin eru fábreytt og
ófróöleg. Þau byrja oftast meö kvæði.
Svo kemur kannske grein eins og
„Trúarhugtakiö“, svo smásaga, sem heitir
„í rökkrinu", svo enn kvæöi: „Stúlkan
brjóstveika" o.s.frv. Þetta er alveg satt,
þessar fyrirsagnir standa virkilega í
tímaritsræksni, sem ég fann í bókarusli
inni í skáp —. Eitt er enn, sem bendir til
þess, aö íslenzkir menntamenn séu ver
upplýstir en sæmilegt má kalla. Þaö er hin
feykilega trúgirni, þeir eru um þaö eins og
Bjarni á Leiti, þeir trúa bezt öllu því, sem
vitlausast er. Þaö eru ekki til svo fáránleg
hindurvitni, aö þau eigi sér ekki forsvars-
menn meöal menntamana þjóöarinnar.
Þetta er alveg alkunnugt og sannanlegt.
Þaö þarf ekki annað en minna á fjárdrápiö
noröur í Húnavatnssýslu, hérna um áriö,
sem fjöldi menntaðra manna kenndi
draugum eða huldufólki, já, eöa furöuljós-
in, sem blöðin sáu tvisvar í viku, og
draugaflugvélarnar, því aö nú eru draug-
arnir hættir að ganga sig upp að hnjám,
eins og í gamla daga, þeir þeytast nú í
flugvélum landshornanna á milli, og
helmingur skólagenginna manna trúir á
þá. Þaö væri synd að segja, aö þér séu
krítiskir, okkar yngri menntamenn af
máladeildarkynslóöinni, þeir eru lýriskir í
staöinn, en ég ætla nú aö láta lýrikina í
friöi í þetta sinn.
Onei annars, ég læt hana ekkert í friöi,
úr því ég minntist á hana á annað borð.
Lýrikin okkar er eitt auöviröilegasta
fyrirbrigöi andlegrar starfsemi, Hún er ger
af IV hlutum: Af músík villimannsins og af
vísindum þess þekkingarlausa og af list
klaufans og af heimskingjans fílófósi. Hún
eitrar máliö, gerir þaö óskýrt og heimskt
og loöiö og teygjanlegt og mér fjandsam-
legt, hún velur oröin eftir því, á hvaöa staf
þau byrja, eöa eftir því, hvernir endasam-
stöfur þeirra eru, en skiftir sér miklu síður
af hinu, hvað þau þýöa, já og stundum er
hún bara endileysa, bara galtóm langavit-
leysa, alvizkuhlutfallahljómur! Þetta snilld-
arorö er eftir hann Matthías gamla, hann
ber upp tvær gátur í sömu andránni: Hvaö
þýða höpp og fár? Hvaö eru þúsund ár?
Nú skyldi maður halda, aö ráðningarnar
væru tvær, sín á hvorri, því aö höpp og
fár þýöa vissulega allt annað en þúsund
ár. En þaö er bara ein ráöning: Alvizku-
hlutfallahljómur. Þaö er billegt að vera
spekingur á íslandi. Svo á maður aö
hampa dellunni á tungunni og velta
vöngum yfir kúnstinni: Ai-
vizk-u-hlut-fall-a-hljóm-ur. „Andríki",
segja þeir, „fegurö"! Ætli þaö sé ekki nóg
að kalla þaö „hegurð“, þaö er orö, sem
þeir á Akureyri hafa búið til. „Megurö“ er
aftur á móti kiassiskt.
Já, ég segi það satt, þeir eru brjóstum-
kennanlegir aumingjarnir, sem eru for-
dæmdir til þess aö lifa alla sína æfi á
tómum dömulitteratúr. Svo veröa þeir aö
halda þessu á lofti, eins og það væri
eitthvaö, já meira aö segja eins og það
væri það eina sáluhjálplega, þeim fer líkt
og Skrælingjunum á Grænlandi, sem kalla
sjálfa sig „innuk", þaö kve þýöa „mann-
kynið“, ég hefi lesiö það í einhverri bók.
„Viö erum innuk“, segja þeir, mannkrílin.
Jæja, svo aö ég sleppi nú skáldskapn-
um okkar og „bókmenntunum" og því
öllu, þá er meira en grátlegt til þess aö
vita, aö viö, sem gjarnan viljum láta kalla
okkur menntaþjóö, skulum standa svo
lágt, að eiga „læröan" skóla, þar sem ekki
er minnst á megin-fræðigreinar nútímans
heldur en þær væru ekki til, já og
„háskóla“ líka, þaö mátti ekki minna vera.
Aörir eins skólar eru víst ekki til meðal
hvítra manna, og naumast þó að víöar
væri leitaö. Því er nú mjög haldiö á lofti,
aö þeim skjátlist þeim lærðu, alþýöu-
hyggjuvitiö setji þá í gapastokkinn. En ef
lærdómurinn dugar ekki, þá verður aö
læra meira. Ég býst ekki við aö neinn
annar vegur sé fær, sízt sá, aö setja
lærdómsstimpilinn á þá ólæröu og láta
eins og vísindin séu viðfangsefni útlend-
inga og komi okkur ekki viö. Nú stendur
yfir öld skjótra breytinga og stórstígra