Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Blaðsíða 2

Svartidauöi, myrkar miöaldir, haust,
ár 1360.
Skip berst viö bylgjur, þær hefjast
háar sem fjöll, falla niður í dökkan,
djúpan sjó, stíga upp mót himni í ólmri
uppreisn. Myrkur og blind öfl drottna,
fölur máni veöur í skýjum.
Munkur er á leiö frá fslandi til
Niöaróss á skipi sem sýnist allt of
veikbyggt í glímunni viö þessi reginöfl.
Þaö er erfitt aö gera sér grein fyrir útliti
hans, en nafniö þekkjum viö, bróöir
Eysteinn, Eysteinn Ásgrímsson.
Ég hef látið mér detta í hug, hvernig
hann leit út í slitróttu, flöktandi skininu:
Magur, enniö hátt og munuðlegur
munnur, augun djúp, bera vott um
leynda glóö, innibyrgða orku. Biöur
hann Maríubænirnar sínar, krjúpandi í
svörtum kufli, í illviörinu?
Báturinn bar þá aö lokum til Noregs,
allir voru mjög þrekaðir. En munkurinn
kom til aö deyja. Honum bregöur fyrir í
síöasta skipti vorið eftir, þá er hann hjá
reglubræörum sínum, Ágústínum, í
Helgisetursklaustri örskammt frá dóm-
kirkjunni miklu.
Munkur þessi var maöurinn, sem orti
„Lilju“.
í því skáldverki ná miöaldir hæst á
Noröurlöndum.
En eftir því sem maöurinn kemur
okkur fyrir sjónir í þeim handritabrotum,
sem við eigum, og þeirri upplýsingu sem
sagnirnar veita, þá er sagan um bróöur
Eystein saga manns sem ratað hefur í
niöurlægingu, strítt viö storma á leið tif
betrunar og birtu. Hann var ekki
einungis bróöir Eysteinn, heldur bróöir
okkar, bæöi meö því aö lýsa munuðfull-
um ástríöum okkar og djúpri þrá eftir
friðþægingu og frelsun frá okkar verra
manni.
Einmitt fyrir þaö að hiö mannlega
kemur svo skýrt og áþreifanlega fram í
bróöur Eysteini, getum viö oröiö honum
samferöa. Hann er ímynd styrkleika
sem opinberast í veikleika, anda sem
sigrar í breyzkum líkama. Þaö er ekki aö
furöa, þó aö sagnir myndist um slíkan
mann, einkum hlaut ævi hans og kvæöi
aö koma viö ímyndunarafl þjóöarinnar.
Á þröngsýnni öld sem okkar, gerum
við okkur mikið far um aö greina í
sundur goösögn og sannleika; ævintýriö
er oröiö óverulegt, ósatt, guöfræöin
skrýtin blanda af yfirborös-raunsæi og
vitsmunalegri grautarkenndri tilfinn-
ingasemi, vettvangur heimildarýni og
hughrifa.
Engu aö síöur er í goösögninni djúpur
sannleikur, sem færir líf og atburöi í
þýðingarmikið samhengi. Hvaö bróöur
Eystein varðar, vitum viö ekki hvaö er
„satt“ í yfirboröslegri þýöingu orösins
og hvaö heyrir til helgisagnahefðinni.
Aö minnsta kosti varpar hún frá sér
Ijösi yfir tímabil, mann og kvæöi, sem á
undraverðan hátt hefur staðiö okkur
nærri.
Áriö 1342 leitaði myrkrið inn í
Þykkvabæjarklaustur á suðurströnd ís-
lands, og varö aö gjörningaþoku, sem
olli köldu í brjóstum munkanna. Þrjá
þeirra greip hamstola æöi: Þeir ráöast á
ábótann, sparka í hann og lemja og
hrekja hann burt til Viðeyjarklausturs,
sem var langt undan.
Einn af þeim er reglubróðirinn Ey-
steinn.
„Laust aldregi lát mig, Christ/lasta-
vinds í byljakasti“ kvaö hann seinna. Og
hann orti af illri reynslu. Því aö þegar
refsingin aö lokum náer klaustri þessa
ódæöis, er biskupi ekki aöeins Ijós
óhlýöni og uppreisn munkanna. Þaö
kemur meira til: saurlifnaöur, siðleysi.
Munkarnir hafa haft óleyfileg mök viö
konur í nágrenninu, svo aö nokkrar
þeirra uröu þungaðar.
Einn mesti syndaselurinn er sagður
vera Eysteinn. Því er ekki að furöa aö
hann kveður síöar „grátandi fús aö
fótum (...) hvert sinn er ég kulda
kenni/ kostalaus af glæpafrosti".
Honum var varpað í svarthol, settur í
járn.
En þá geröist þaö furðulega, aö fáum
árum síðar, 1349, hefur hann ekki
einungis fengiö uppgjöf saka hjá kirkj-
unni sem hann haföi brotið svo freklega
gegn, heldur veriö settur „officialis",
umboðsmaður, Skálholtsbiskups árin
tvö sem biskupsstóllinn er auður. Og
þegar nýi biskupinn, Norðmaöurinn
Gyröur, kemur til stólsins 1351 er
Eysteinn í hópi þeirra er standa honum
allra næst.
Áriö 1353 koma þeir til Noregs.
Eysteinn dvaldi þar í fjögur ár; á þeim
tíma var hann tekinn inn sem klaustur-
bróöir Ágústína í Helgisetri í Niöarósi.
Þegar hann hverfur aftur til íslands 1357
fer hann í yfirreiö á vegum
erkibiskupsins.
Á fáum árum hefur Eysteinn Ás-
grímsson gengiö veginn frá lastafullu
líferni og dimmri dýflissu til náins
samstarfs viö sjálfan erktbiskupinn.
Hvernig gat þetta átt sér staö? Viö
ráöum ekki yfir neinum heimildum sem
geta gefiö fullnægjandi svar. Sumir
fræöimenn halda því fram aö hér hljóti
aö vera um tvo Eysteina aö ræöa:
lastafulla munkinn í Þykkvabæ og
háttsettan andlegrar stéttar mann. Það
mætti segja mér, aö erföasögnin og
munnmælin séu sannleikanum sam-
kvæmari, aö til sé innri skýring á því,
hvernig Eysteinn getur veriö einn og
sami maðurinn.
Svo er sagt, að þegar Eysteinn sat í
svartholinu, hafi hann byrjaö aö yrkja
versin sem Lilja spratt af. Þaö voru 100
þrep upp til Ijóssins og frelsisins frá
fangelsisgólfinu niöri í djúpinu. Viö þaö
aö segja versin fram, barst hann upp á
viö, þannig aö hann hækkaöi um eitt
þrep'viö hvert vers. Þegar honum uröu
Ijós yfirnáttúruleg áhrif oröa sinna, haföi
hann náö 22. þrepi; af nokkru drembi-
læti kvaö hann fyrri hluta 23. vers:
Tendrast öll og talar meö snilli,
tungan mín af herra sínum .
um stórmerkin á hún aö yrkja
yfirspennanda heima þrenna.
Fyrir þetta drembilæti og þennan
skort á auðmýkt er sagt, aö honum hafi
aftur veriö steypt niöur í djúpið. Þá kom
honum í hug hverjum bæri heiöurinn
Ritgerð Knut Öde-
gárd um höfund
Lilju en Ödegárd
hefur nýlega þýtt
Lilju á norska
tungu. Bókin er nú
komin út í Noregi í
viðhafnarútgáfu.
Sigurjón Guðjóns-
son fv, prófastur
þýddi ritgerðina á
íslensku.
með réttu, og seinni hluti þessa vers
stefnir í aðra átt:
Bjúg og sár í bandi veri,
bandi rétt ins neösta fjanda,
nema hjálpræöi Guös hiö góöa
gefið á jörö mig leystan hefði.
Meö þessu var honum aftur lyft upp á
það stig, þaö þrep, þar sem versið
hófst. Og nú var honum lyft hærra, þrep
að þrepi, vers frá versi, Unz Ijós og frelsi
skein skært mót honum í 100. versi.
Sögnin hermir frá manni, sem haldinn
er geysisterkum ástríðum, manni gædd-
um óvenjumiklum hæfileikum og sem —
er drembilætið beygir sig fyrir friöþæg-
ingarverki Guös — hefur veriö upphaf-
inn og leystur úr fangelsi sínu. Þaö
megum viö skilja svo, bæöi í áþreifan-
legri og óeiginlegri merkingu.
En sögnin stendur og gefur til kynna
aö kvæöið felur í sér umskapandi orku
sem nær miklu lengra en aö vera
eingöngu bókmenntalegs eölis.
Og ef viö rennum augum í svip yfir
þaö andlega svið þar sem kvæðiö varö
til, komumst við aö raun um aö ísland
og Niðarós eru í nánum tengslum viö
hina katólsku Evrópu. Fjórtánda öldin er
Teikningar úr norsku útgáfunni af Lilju Eftir Björn Björneboe
©