Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Blaðsíða 5

„Þú segir frá atburðinum í
Þykkvabæjarklaustri 1342, þegar
munkarnir — og þar á meðal
Eysteinn Ásgrímsson — réðust á
ábótann og ráku hann úr klaustr-
inu. Þetta hefur verið óvenjulegur
atburður og trúlega litinn mjög
alvarlegum augum af kirkjufeðr-
um. Hverskonar straff beið þeirra,
sem sannir urðu að þesskonar
uppreisn?"
„Ég veit ekki til aö neitt ákveðiö straff
hafi legið viö uppreisn gegn ábóta, en
eðlilegt má telja, að munkunum væri
vísaö úr klaustrinu og þá, aö þeir væru
settir í dýflissu einhvern tíma.“
„Og þá veröur þessi mikla
breyting á munkinum Eysteini og
hann ákallar Maríu Guðsmóður
með kvæði. Hafa menn nokkra
hugmynd um það núna, hvar
Eysteinn tók út sitt straff og orti
Lilju?“
„Nei, viö vitum ekki, hvort þaö var í
Þykkvabæjarklaustri eða hvort hann
hefur hugsanlega verið fluttur til Skál-
holts og settur í dýflissu á biskupssetr-
inu — eða annarsstaöar. Við höfum
heldur ekki annaö en arfsögnina fyrir
því, aö hann hafi ort Lilju á meðan hann
sat inni."
„En sjö árum síðar hefur Ey-
steinn ekki aðeins fengið fyrir-
gefningu, heldur verið hækkaður
upp til „officialis" sem aðstoðar-
biskup í Skálholti um tveggja ára
skeið. Finnst þér líklegt, aö þann
álitsauka megi rekja til Lilju?“
„Engar heimildir höfum viö um aö
Eysteinn hafi veriö hækkaöur í tign
vegna Lilju, og þó er alveg víst, aö
kirkjunnar menn hafa þekkt verkið frá
byrjun. En menn litu í þá daga öðruvísi á
hugtök eins og afbrot, synd og straff.
Nú á dögum lenda ýmsir í aö brjóta
lögin og afplána sína fangelsisvist.
Þegar því lýkur, eru þeir áfram meö
afbrot sitt á bakinu; þeim er í rauninni
ekki fyrirgefiö, þótt þeir hafi aö fullu
tekiö út þá refsingu, sem ákveöin var
meö dómi.
Á miööldum var þessu ekki þannig
fariö. Synd var synd, afbrot var afbrot
og fyrirgefning var líka fyrirgefning. Hún
var alger og þegar brótamaöur haföi
tekiö út sitt straff, var hann kvittur viö
Guö og menn.“
„Er talið aö Eysteinn hafi haft
einhverjar fyrirmyndir í erlendum
skáldskap, þegar hann orti Lilju?"
„Hann hefur verið vel kunnugur
evrópskum hreyfingum í bókmenntum,
en maöur getur aö minnsta kosti ekki
bent á ákveönar fyrirmyndir. Hann
brýtur gamla hefö meö því aö nota
hvergi kenningar eins og algengt haföi
veriö í skáldskap. En hvort þaö var
frumleiki hans, sem olli því, eöa erlend
áhrif, þaö vitum viö ekki um.
Hitt er víst, aö áhugi og aðdáun á
Maríu Guðsmóður stendur í blóma á
æviskeiði Eysteins og viö getum rakiö
þá hreyfingu til Bernharðs af Clervaux,
sem taldi aö Gamla Testamentiö benti á
Maríu í Hásöng Salómons, og aö sú
„brúöur“, sem þar er talaö um, sé
María.
Öruggt má telja, aö Eysteinn hefur
þekkt þessa skoöun vel, og hjá honum
veröur María himnadrottning og brúöur
— en um leiö jómfrú. Og nafniö Lilja er
einmitt runniö úr Hásöng Salómons;
þaö er eitt nafnið, sem henni er valiö
þar.“
„Gátu menn hindrunarlaust les-
ið Lilju úti í Niðarósi á dögum
Eysteins. “
„Já, viö veröum að telja aö svo hafi
veriö. Þá var munurinn á íslenzku og
norsku nánast eins og mállýzkumunur,
og þeir sem á annaö borö voru læsir,
gátu þá lesiö Lilju. Saga Eysteins tengist
Niöarósi; alls var hann 5 ár ytra — fyrst
4 ár unz hann var sendur til íslands
1357 í erindum erkibiskups. Sú ferö
hefur aö öllum líkindum oröiö honum
örlagarík, vegna þess aö á leiðinni utan
til Noregs, lenti skipiö í aftakaveöri og
rak þaö langar leiðir noröur meö
Noregi. Því fylgdi mikiö haröræöi fyrir
Eystein og aöra þá, sem á skipinu voru
og líklegt er, aö Eysteinn hafi ekki náö
sér til fulls eftir þær mannraunir. Hann
dó ári síöar, 1361.“
„Það er að vonum, aö Eysteinn
sé þér hugleikinn eftir að hafa
gengizt undir annað eins jarðar-
men og að snara Lilju á norsku.
Er þaö búið aö vera langt verk og
strangt?“
„Jú, þetta hefur reynt töluvert á mig,
ekki get ég neitað því. Ég byrjaöi á
þýöingunni fyrir einu ári og sem sagt:
Bókin er komin út. Upplagiö er 4
þúsund; þar af eru 333 tölusett eintök
og fékk Noregskonungur númer eitt,
krónprinsinn númer 2, forseti íslands
númer 3, Niöarósbiskup númer 4 og
biskup íslands númer 5.
Þá er og þess að geta, aö teikningar
eru í bókinni eftir Björn Björneboe, sem
er prestur viö Niöarósdóminn og um
leið myndlistarmaöur."
„Lilja kom eitthvaö viö sögu á
hátíð, sem haldin var íÞrándheimi
ísumar leiö?“
„Rétt er þaö. Þá var haldin hátíðleg
950. ártíö Ólafs helga og af því tilefni var
efnt til hátíðar í Þrándheimi. Þar var
þýöing mín á Lilju lesin upp og tók sá
lestur hálfan annan tíma, en myndum
Björneboes var varpaö á múrvegg undir
lestrinum. Þorgeröur Ingólfsdóttir söng
Lilju á íslenzku; hún var þar meöal
listamanna frá ýmsum löndum."
„Þaö er eftirtektarvert, að þessi
hápunktur í norrænum miöalda-
skáldskap, sem Lilja er, hefur
aldrei komið út í viðhafnarútgáfu
sem þessari á íslenzku — og er
þó margt reynt í þeim efnum á
íslandi. Veröur ef til vill hluti
þessarar útgáfu seldur hér?“
„Um þaö skal ég ekki segja. Þaö fer
eftir áhuga íslenzkra bóksala. Trúlega
geta þeir fengið nokkur eintök ef þeir
panta þau. Hitt er víst, aö viðhafnarút-
gáfa af Lilju á ugglaust eftir að sjá
dagsins Ijós hjá ykkur; þaö væri
áhugavert viöfangsefni fyrir íslenzka
bókageröarmenn. “
„Þú ert nýkominn frá írlandi og
ætlaöir aö ræða viö munka. Stóð
það eitthvað í sambandi við
Lilju?"
„Ekki er beint hægt aö segja þaö. En
þessi ferö stóö í sambandi viö áhuga
minn á miööldum og samanburö á því
sem viö getum kallað keltneskan krist-
indóm annarsvegar og rómanskan hins-
vegar. Ég heimsótti Ágústínamunka í
klaustrum á írlandi og ennþá eimir eftir
af þessum mun. Hann fólst í því, aö
keltneskur kristindómur sneri aldrei
baki viö náttúrunni; Keltar höföu alltaf
ást á henni. Og hjá þeim liföu áfram
áhrif af forngrískri menningu og þessi
áhrif bárust til íslands í byrjun kristninn-
ar hjá ykkur. Þetta sést til dæmis hjá
Eysteini; hann hefur þessa fínu tilfinn-
ingu fyrir náttúrunni sem hluta guð-
dómsins — og alls ekki andstæöu hans.
Keltnesk kristni var samt engin sér-
stök kirkjudeild, heldur undirstraumur,
sem hafði áhrif á hjarta og tilfinningalíf
fólks. Sjálfur er ég ekki kaþólskur, en
áhugi minn á miðöldunum snertir trúna,
vegna þess aö hún var óaðskiljanlegur
hluti af því lífi, sem þá var lifaö.“ G.S.
gamla sáttmála. 61. vers í Lilju er
umritun á þessu.
Enn flóknara dulmál af mörgu tagi er
aö finna í kvæöinu, í samsvörun og í
þeim talnaþunga sem bókstafirnir hafa.
Hvarvetna leynast lyklar í kvæöinu. T.d.
í því aö kvæöiö er 100 erindi. C.C.
Lange kallar Lilju í klaustursögu sinni
„kvæöiö dýrlega til heiöurs Maríu“ og
Paasche prófessor bendir á aö ekki
einungis titillinn — heldur og erindin
100 sem vísa til Maríu — svari til 100
bókstafa í kveðjunni sem engillinn flutti
henni.
Kvæöiö ber líka sterkan blæ af þeirri
ímynd af Maríu, sem menn höföu á
miööldum — alveg í samræmi viö þá
heildarhugsun sem þeir höföu aö ööru
leyti í gamla sáttmála í Ljóöaljóöunum.
Þaö er hugsanaferill sem miðalda-
munkurinn finnur víöa staðfestingu á í
Gamla Testamentinu: olíuviöarrunninn
sem logar en eyðist ekki, t.d., eöa þegar
Ezekiel sér fyrir framan sig konung
konunganna sem fer um hliöiö án þess
þaö opnist — þetta eru fyrirboðar um
hina undursamlegu meyjarfæöingu.
Ljóörænu hámarki nær Lilja þegar
bróöir Eysteinn í síöari hluta kvæðisins
snýr sér í allri sinni syndasekt í von og
tilbeiðslu til Maríu. Þaö er glóö í þessari
tilbeiöslu sem menn finna aö liönum
mörgum öldum og gefur meira en grun
einn um einstakling sem á viö sálarkvöl
aö búa og tilfinningaspennu.
En einnig í þessu veitir bróöir Ey-
steinn okkur vitneskju um nýja tíma á
katólskum miðöldum, persónulegt
vandamál er sett á odd og bendir út
fyrir sína tíö fram til þeirra sálarkvala
sem annar Ágústíni, Dr. Marteinn Luth-
er, stríddi viö.
Um ieiö og ekki veröa dregnar í efa
persónulegar ástríður í Maríukvæöi Ey-
steins Ásgrímssonar, geta menn fundiö
tilsvarandi innileika um alla Evrópu: Til
þess aö finna svar viö vandamáli
einstaklingsins, veröur Kristur aö gerast
maöur. Menn þessara tíma vilja tæma
kvalabikarinn meö Frelsaranum, sjá
naglana og heyra hamarshöggin þegar
þeir eru reknir gegn um hendur hans. —
Því aðeins í líðandi Kristi einum getur
þjáöur maöur séö friöþægjarann. Ein-
staklingshyggjan nýja kemur fyrst fram
máttug í evrópskum kveðskap í Divina
Comedia eftir Dante, í málaralistinni á
svipaöan hátt hjá Giotto.
En María stóö hjarta næst. Hún er
ekki einungis „himins og jarðar/ háleit
byggöin allra dyggöa“, hún er um leið
jarönesk kona. Þaö hljómar býsna
munuölegt í eyrum okkar þegar bróöir
Eysteinn biöur: „María, kreist þú mjólk
úr brjóstum" og kallar hana „hitnanda
heilags anda“, en í rauninni er þetta
ekkert annaö en hástillt orðalag heitrar
Maríudýrkunar í bókmenntum og
myndlist víösvegar um Evrópu.
Hún var mark hlýjust kennda, hún
sem sjálf hefur reynt þjáninguna er til
þess útvalin aö bera þjáningu okkar
fram fyrir Krist. Getur hann neitaö henni
um nokkuð, henni sem bar hann á
brjósti? En þaö er í mesta máta
samslungin Maríutilbeiösla, þar sem
hún er bæöi brúður og móöir guödóms-
ins og hin dýrlegasta jómfrú. Óteljandi
eru Maríusögurnar í munnmælum,
komnar frá klaustrunum á þessum
öldum. í mæröarfullri helgisagnaerfð
vitjar María sjúklingsins, þjáöa munks-
ins, í allri sinni fegurö — og lýtur yfir
hann, losar um kyrtilinn og hallar brjósti
aö munni hans: sóttheitt andlit fær svala
við þrýstiö brjóst hennar og sýgur í sig
sæta mjólkina frá brjóstvörtunni. í allri
sinni munuöfullu þrá er þetta líka lýsing
á fæöingu einstaklingshyggjunnar í Evr-
ópu og hvernig öldin hugsar sér mann-
inn Krist og hans nánustu.
©