Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1981, Side 5

Jón úr Vör
Nu a
haustdögum
kambi. Einn leirhnullungur heföi dugað til
aö loka veginum
Þeir drukku soöiö te og átu ósýrt brauö.
Og þegar Lao Tse haföi hvílst um hríö bauð
Hsi virkisvöröur honum aö halda fyrirlestur.
Neitun kom ekki til greina og því samsinnti
Lao Tse þessu fúslega. Allt komst í háaloft
þegar virkisbúar fengu sér sæti í stofunni.
Auk mannanna átta sem færöu hann til
stöðvarinnar voru þarna fjórir lögreglu-
menn til viðbótar, tveir tollþjónar, einn
skrifari, einn bókhaldari og einn kokkur.
Nokkrir komu meö þensil, hníf og tréspjald
aö skrifa hjá sér minnisatriði.
Lao Tse sat í miöju einsog skynlaus trjá-
drumbur. Eftir djúpa þögn hóstaði hann
fimm sinnum og varir hans bæröust í hvítu
skegginu. Allir héldu niörí sér andanum og
hlustuðu innviröulega þegar hann hóf máls
meö hægö:
Það alvald, sem um er talað, er ekki
Vegur eilífðarinnar. Þaö nafn, sem unnt er
aö fá því, er ekki ímynd hins eilífa.
Tilvistarlaust er það upphaf himins og
jarðar. í tilvist er það móöir allra hluta.
Tilheyrendur litu hver á annan. Enginn
skrifaöi orð. Lao Tse hélt áfram:
Sá, sem lyftir sig yfir hneigðir, opnar fyrir
leyndardóminum, en heillaðir af hneigðum
sjá menn aöeins yfirboröið.
Hiö tilvistarlausa og tilveran eru innst
inni eitt og hiö sama, en ólík aö framkomu
og nafni.
i einingu nefnast þau undirstaðan, djúp
á bak viö djúp, hlið leyndardómsins.
Ólundarteygjur voru sýnilegar á hverju
andliti. Sumir virtust ekki vita hvaö þeir
ættu aö gera við hendur sínar og fætur.
Einn tollþjónanna dró ýsur; skrifarinn sofn-
aöi og missti hníf, pensil og viðarspjöld og
svo þau duttu á mottuna með skelli.
Lao Tse virtist ekki taka eftir þessu; þó
hlýtur hann aö hafa gert það því nú varö
ræöa hans ýtarlegri. En hann var tannlaus
og framsögn hans þar af leiðandi ekki skýr;
hljóðin „1“ og „n“ rugluðust saman; enn-
fremur lauk hann hverri setningu meö
gorhljóði. Þeir skildu hann þvi ekkert betur
en áöur. En um leið og mál hans varð ýtar-
legra uröu leiöindi þeirra auösæilegri.
Til aö hlýöa settum reglum uröu þeir aö
hlusta til loka. En hægt og hægt lögðust
sumir flatir og aðrir teygöu frá sér skank-
ana, einsog hver og einn sökkti sér í eigin
hugsanir. Aö endingu sagöi Lao Tse:
„Hinn vitri starfar án baráttu."
Þegar hann þagnaöi bæröi þó enginn á
sér. Lao Tse beið um stund, bætti síðan
viö:
„Er þetta allt og sumt.“
Viö þetta virtust þeir vakna af langæum
draumi. Eftir svona langa setu voru fætur
þeirra orönir dofnir svo þeir gátu ekki staö-
iö undireins upp. En í hjörtum sínum glödd-
ust þeir og fögnuöu einsog fangi sem er
tilkynnt náöun.
Lao Tse var fylgt inn í hliðarherbergi og
boðin hvíld. Þegar hann haföi drukkið
nokkra sopa af soönu vatni sat hann þar
óbifanlegur, aö öllu leyti skynlaus viðar-
drumbur.
Á meöan fór fram áköf umræöa úti fyrir.
Áöur en leiö á löngu komu fjórir sendimenn
inn til hans. Aðalefni erindis þeirra var eftir-
farandi: Þareö hann haföi talaö of hratt og
ekki notaö kórréttan framburð haföi eng-
um tekist aö rita neitt hjá sér. Það væru
mikil leiöindi ef enginn útdráttur væri til.
Fyrirþví báðu þeir hann aö láta eftir ein-
hverjar útlistanir.
„Um hvaö var hann að tala? Ég skildi
einfaldlega ekki orö!“ hrópaði bókarinn, en
framburöur hans sjálfs var aðfluttur.
„Best væri þú skrifaðir þaö allt niöur,“
sagöi skrifarinn á Soochov-mállýsku. „Þeg-
ar það er komið í letur hefuröu ekki talaö til
einskis."
Lao Tse skildi þá ekki heldur of vel. En
mennirnir tveir höföu sett pensil, hnif og
viöarspjöld fyrir framan hann og því skildist
honum aö þeir vildu fá fyrirlestur hans rit- ~~
aöan. Neitun kom ekki til greina, og hann
samsinnti þeim fúslega. En þaö var áliöiö
dags og hann lofaði að hefjast handa um
morguninn. Sendimennirnir skildu þá við
hann ánægöir meö erindislokin.
Næsta morgun var himinninn skýjaöur.
Lao Tse var illa fyrirkallaöur en hann hóf
starfiö; honum var mikið í mun aö komast í
gegnum skaröið eins fljótt og hægt væri.
Og það gæti hann ekki ánþess að láta af
hendi orö sín skrifuð. Honum leið enn verr
þegar hann leit á hlaðann af spjöldunum.
En án minnstu svipbrigöa settist hann
hljóölega og hóf aö skrifa. Hann vakti upp í
huga sér þaðsem hann haföi sagt daginn
áöur og færöi í letur hverja setningu eins
og hann mundi hana. Þetta var áður en
gleraugun voru fundin upp og hann verkj-
aöi í gömul og sljó augun sem hann píröi
uns þau voru einsog örmjóar rifur. í hálfan
annan dag skrifaði hann og hvíldist aöeins
meöan hann drakk soöið vatn og borðaöi
bita af ósýröu brauði, en samt var fram-
leiðslan ekki meiri en fimm þúsund tákn-
stafir.
„Þetta ætti aö nægja svo ég komist
gegnum skaröiö," hugsaöi hann.
Hann tók tvinna og þræddi spjöldin
saman, og skipti þeim i tvær lykkjur. Síöan
hélt hann, studdur viö stafinn, inní skrif-
stofu varðarins aö fá honum handrit sitt og
ía aö þeirri ósk aö fá að leggja á staö án
tafar.
Hsi hliðvörður var afar ánægöur, afar
þakklátur, afar hryggur aö heyra um brott-
för hans. Árangurslaust reyndi hann að fá
Lao Tse til að tefja lengur, setti þá upp
mæðusvip og smþykkti brottför hans; skip-
aöi lögreglumönnum aö leggja á blakka
uxann. Meö eigin höndum tók hann onúr
hillu pakka af salti, pakka af sesamfræjum
og fimmtán sneiðar af ósýröu brauði.
Þessu stakk hann í hvítan poka og gaf Lao
Tse til feröarinnar. Hann tók skýrt fram aö
aldraðir rithöfundar nytu forréttinda. Yngri
maður heföi aöeins fengiö tíu sneiðar.
Meö mörgum þakkaroröum tók Lao Tse
pokann. Hann gekk niörúr virkinu. Allir íbú-
ar þess fylgdu honum úr hlaði. Hann
teymdi uxann í gegnum skarðið þartil Hsi
virkisvöröur baö hann að stíga á bak; og
þegar hann haföi neitað því kurteislega um
hríö lét hann loks til leiðast. Hann kvaddi
virkisbúa, beindi uxanum á veginn og hann
þrammaöi í hægöum sínum niður hallann.
Uxinn fjarlægðist óöum stórum skrefum.
Hinir horfðu á eftir honum úr skarðinu.
Þegar Lao Tse var kominn sjö eða átta
stikurti burtu gátu þeir ennþá séð hvítt hár
hans og gula hempuna, blakkan uxann og
hvítan pokann. Þá reis upp rykský sem
huldi bæöi mann og skepnu og geröi allt
grátt. Síöan var ekkert aö sjá nema gult
rykiö — allt annaö var horfið sjónum
þeirra.
Þegar þeir komu aftur til tollstöövarinnar
réttu þeir úr limunum einsog þung byröi
hefði verið tekin af herðum þeirra og
smjöttuöu einsog þeir heföu hagnast á
viöskiptum. Nokkrir fylgdu Hsi virkisveröi
inn í skrifstofuna.
„Er þetta handritiö?" spurði bókarinn og
tók upp aöra spjaldlykkjuna og velti þeim
viö. „Þetta er minnstakosti snotur rithönd.
Ég þori aö fullyrða að finna má kaupanda
að þeim á markaðnum."
Skrifarinn gekk fram og las af fyrsta
spjaldinu:
„Þaö Alvald sem um er talaö er ekki Vegur
eilíföarinnar! .. .“
„Puh! Sami gamli þvættingurinn. Ég fæ
undireins höfuöverk, bara ómur orðanna
gerir mig veikan . . .“
„Besta lækningin viö höfuðverk er
svefn,“ sagði bókarinn og setti spjöldin
niöur.
„Æjá!... Ég ætla að sofa þaö úr mér. Ef
satt skal segja bjóst ég viö aö fá að heyra
um ástamál hans. Ef ég heföi vitað aö
okkar biöi allt þetta bla-bla heföi ég ekki
lagt þaö á mig að sitja þarna stundum
saman í öngum mínum ...“
„Þín eru mistökin aö líta manninn röng-
um augum," sagöi Hsi virkisvörður og hló.
„Hvaöa ástamálum ætti hann að segja frá?
Hann hefur aldrei veriö ástfanginn."
„Hvernig veistu þaö?“ spuröi skrifarinn
hissa.
„Heyrðiröu hann ekki segja, „Meö aö-
geröaleysi má koma öllu í verk“? Ef hann
legði ást viö einhvern yrði hann aö elska
alla. Það eru líka þín mistök aö vilja fara aö
Framh. á bls. 12.
Á hverju hausti, þegar útséð er um þaö
aö ekki sé annars en harðinda aö vænta,
og þingmennirnir koma úr leyfum, ábúðar-
fullir og hátíðlegir, einhver valinn prestur
hefur þrumað yfir þeim í Dómkirkjunni áður
en þeir setjast á rökstóla, koma ósjálfrátt
fram í huga minn haustljóð skáldanna. Og
svo er nú fyrir aö þakka aö ég hef sjálfur
ort kvæöi sem heitir Haustþing. Þaö er lík-
lega frá 1941 og satt að segja hef ég kunn-
að það utanbókar og kann óg þó ekki mörg
kvæöi, hvorki eftir sjálfan mig né aöra.
Þaö var ekki bjart yfir heimi á því hausti,
sem ég er aö tala um. Heimsstyrjöldin síö-
ari, sem hófst haustið 1939 og var ekki
átakamikil á okkar slóöum fyrstu misserin,
haföi vitjað okkar í fullri alvöru. En hennar
gætir þó ekki í haustvísum hins þáverandi
unga manns:
Haustiö var komið
og hríöar í vændum,
á hey komnar skepnur
hjá efnaðri bændum.
í brekkum og lautum
blóm voru kalin.
Hungraöir hrafnarnir
héldu inn í dalinn.
Nú skyldi haustþingiö
halda aö vanda,
ef þaö mætti hungursins
herskörum granda.
Og saman þeir krunkuðu
og krunkuöu lengi.
En hrím var á stráum
og helfrosin engi.
Og soltnir í þinglok
þeir svifu til náöa.
Vonuöu aö rollurnar
veiktust af bráöa.
Hér er átt viö bráöapestina alræmdu,
sem þá haföi lengi legið hér í landi og herj-
aöi á annan aðalatvinnuveg þjóöarinnar,
þingmönnum er líkt við úrræðalitla hrafna,
sem létu skeika aö sköpuðu. Á þessum
árum var ég eldheitur áhugamaöur í póli-
tikinni og horföi meö miklum ugg til þess,
sem var aö gerast úti í heimi, og einnig hér
á landi.
Nú fyrir nokkrum vikum var ég aö lesa
grein eftir einn af mestu áhrifamönnum aö-
al hægri flokksins á íslandi. Hann var aö
vara viö svokölluðum friöarstefnumönnum
nútímans, sem hann lýsti sem skýjaglóp-
um, likti þeim viö forsætisráöherra Breta á
fyrirstríðsárunum, manninn með regnhlíf-
ina, gamla Neville Chamberlain. Nú spyr ég
sjálfan mig, gamall maöurinn: Hef óg þá
alla ævina veriö samherji þess stjórnmála-
manns æskuára minna, sem mér fannst þá
of aumkunarverður til þess að ég gæti
fyrirlitiö hann, forustumann breskrar
íhaldsstefnu, sem eftir minni hyggju, fyrr og
síðar, átti ríkastan þátt í því aö steypa
heiminum út í heimsstyrjöld.
Þaö er ný söguskoöun, aö kenna þenn-
an dæmigerða íhaldsbreta viö friöar- og
frelsispólitík. Hann rak út í ystu æsar auð-
valdsstefnu síns tíma. Börn hermannanna,
sem féllu í fyrra striöinu og þeir sem liföu
þær hörmungar af, sættu sig ekki lengur
viö þau sultarkjör, sem foreldrar þeirra
uröu aö búa við. Auðmennirnir, sem áttu
atvinnutækin og löndin, svöruöu meö
atvinnuleysi og kreppu. Óánægjueldar log-
uöu glatt í Þýskalandi og ítalíu, Spánn var
orðinn fasistaland, eins og Þýskaland og
ítalía. í Frakklandi var að vaxa upp sam-
fylking vinstri manna. Þá er ónefndur voö-
inn sjálfur: Sovétrússland var orðið stór-
veldi, grátt fyrir járnum. Eina von auð-
valdsrikjanna var styrjöld milli Þjóðverja og
Rússa. En þessi pólitík snerist í höndum
gömlu nýlenduherranna í Lundúnum. Meira
þarf ekki að segja.
Þetta skrifa ég vegna þessarar greinar,
sem ég nefndi. Þar ritar ungur menntaöur
þingmaður. Mér er spurn: Eru nútíma
stjórnmálamenn okkar ekki betur aö sér en
þetta í veraldarsögunni?
Kannski er þaö ekki undarlegt þótt þeir
stjórnmálamenn okkar, sem lágu i vöggu
1939 eöa voru alls ekki fæddir þegar
heimsstyrjöldin síöari hófst, hugsi öðruvísi
en sú kynslóö sem ólst upp á kreppuárun-
um. Viö sáum flestar eöa allar hugsjónir
okkar og björtustu framtíöarvonir fyrir allt
mannkyn verða aö engu. Meginhluti þess
liös, sem skýst nú prúöbúinn yfir sundiö
sem aðskilur Alþingi og Dómkirkju hefur
drukkiö þá kenningu meö móðurmjólkinni
aö hernaður og hernám sé ill nauösyn, og
aö íslendingar hljóti um aldur og ævi aö
vera dæmdir til aö vera taglhnýtingar eins
eöa fleiri heimsvelda.
Vissulega getur þaö ástand skapast aö
smáþjóö neyöist til að skipa sér í alþjóða-
fylkingu meö eða móti hættulegum styrj-
aldaraöilum. Þaö geröist á síöustu styrjald-
arárum. En þrátt fyrir það ættu gáfumenn
múgsefjunarliðsins ekki aö þurfa aö grípa
til sögufalsana í þjónustu liðsafnaðar síns.
Þetta eru nú orðin fleiri alvöruorö en ég
ætlaði mér aö setja á prent að þessu sinni.
Ég er ekki þátttakandi í hinu pólitíska
stríöi, þótt ég nú sem fyrr telji mig mann
friðarstefnu og trúi enn á hlutleysi smá-
þjóöa og raunar flestra þjóöa um deilumál
vopnavelda og helsprengjugarpa. Því hefur
aldrei verið haldið fram, aö hlutleysisstefna
gæti tryggt öryggi nokkurrar þjóöar, þegar
styrjöld er hafin, en slíkt öryggi veita heldur
ekki nein hernaöarbandalög, hvorki í austri
né vestri.
Það má segja meö sanni, aö ég búi vel
að mínu í þessum þætti, læt ekki duga aö
vitna einu sinni í eigin Ijóö, heldur lýk máli
mínu að þessu sinni með ööru kvæði úr
bók frá 1942. Þaö lýsir vel viðhorfi ungs
friöarsinna mitt i blóðugu stríöi, þar sem
hann er að vísu sjálfur aöeins áhorfandi
meö ugg í brjósti. Enn trúir hann á heiminn
og þetta stríö:
Það ár sem ég fæddist var friður saminn,
er fávísir menn settu grið.
En áfram var haldið og barist og barist
og búiö viö vopnaðan friö.
Og vestur á fjöröum var friðnum slitiö,
og fátækir daglaunamenn
börðust þar fyrir betra heimi
— og berjast þar sumir enn.
Mín ævi er aðeins stund milli stríöa.
— nú stríöa þeir enn. Ég bíð
og trúi á heiminn og fegurð og frelsi
og friðinn — og þetta stríö
Jón úr Vör
5