Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1983, Qupperneq 4

WAGNER
Eftir Ríkarð
Örn Pálsson
Hinn 20. maí 1849 birtist í
Leipziger Zeitung skipun um
handtöku á hinum „konunglega
hljómsveitarstjóra" Richard
Wagner, gefin út af lögreglu-
embættinu í Dresden fjórum
dögum áður. í þessu „Steck-
brief" er handtakan heimiluð
vegna „töluverðrar þátttöku"
tónlistarmannsins í „uppreisn-
arhreyfingu", er látið hafði til
skarar skríða skömmu áður.
Árið 1849 var Wagner kominn
í úlfakreppu. Kaup hans í
Dresden var lágt, en jafnvel
verra var, að sultarlaun hljóð-
færaleikara og söngvara fældu
frambærilega flytjendur frá
með þeim afleiðingum, að
tæknileg gæði á uppfærslum
voru undir meðallagi.
„Hollendingurinn", „Tann-
háuser" og síðast „Lohengrin"
(1848) höfðu lítilli lýðhylli náð.
Eins og kemur fram í riti Wagn-
ers frá sama tíma, List og bylt-
ing, átti hann erfitt með að
sætta sig við það og skellti
skuldinni á þjóðfélagið. Nú var
kominn tími til að breyta því.
En hagir Saxlands breyttust
lítt eftir uppþotið í Dresden. Það
gerðu hins vegar hagir Wagn-
ers. Byltingarfrömuðunum
Röckel og Bakunin var stungið
inn, en Wagner tókst að strjúka
til Sviss.
Ritstörf í Ziirich
Wagner dvaldi næsta áratug í
Zurich og hafði þar tiltölulega
meira næði en hann hafði áður
kynnzt. Fyrstu árin fóru nær
eingöngu í ritstörf. Nú sáu dags-
ins ljós múrsteinsritgerðirnar
miklu, Um listaverk framtíðar
(1849), Ópera og leiklist (Oper
und Drama, 1850—51), auk
Skilaboð til vina minna (1851),
verk sem nægt hefðu næstum
atvinnurithöfundi sem ævistarf.
Rit þessi hafa að geyma
aðalhugmyndir Wagners um
hina fullkomnu óperu. Enda
þótt þau séu sízt auðlesin, höfðu
þau mikil áhrif til langs tíma og
voru sem slík meðal þýðingar-
mestu ljósmæðra 20. aldar tón-
hugsunar.
Flest tónfræðirit eru í eðli
sínu afturhverf. Þau fást við að
skilgreina og staðla það sem við-
gengizt hefur fram að ritunar-
tíma. Wagner var sér á báti í
því, að hann setti fram nýjar
kenningar og framkvæmdi þær
síðan í verki. í áðurnefndum rit-
um koma fram nýstárlegar hug-
myndir, er áttu eftir að birtast
óperugestum í seinni verkum
tónskáldsins, þ.e. „Niflunga-
hringnum", „Tristan og ísold",
„Meistarasöngvurunum í Núrn-
berg“ og „Parsifal". Slíkt er
einsdæmi í sögu vestrænnar
tónlistar. Því er vert að staldra
eilítið við og rifja upp megin-
inntak þeirra kenninga Wagn-
ers, er áttu það ósammerkt með
framtíðarsýnum flestra manna
NI.IS7
Síðari hluti
fyrr og síðar að verða að raun-
veruleika, meðan höfundurinn
var enn á lífi.
Sagt var, að ritsmíðar Wagn-
ers væru ekki léttasti afþrey-
ingarlestur sem völ væri á.
Koma þar til skrautlegar lík-
ingar, ofhlaðið orðaval, óþarf-
DUL-
SÁLFRÆÐINGUR
ÓPERUNNAR
bók hans, er þó leiftrar af
skarpvitru innsæi og nefnist
„Aspects of Wagner" (1968).
Fylgir útdráttur af samantekt
hans hér á eftir:
Wagner áleit hámarkið í
sköpunarsögu mannsandans
hafa náðst með gríska harm-
leiknum. Kostir hans voru fimm-
þættir: 1. Hann sameinaði
listgreinarnar í eina heild (þ.e.
ljóðlist, leiklist, söng, dans og
hljóðfæraslátt), 2. hann studdist
við efni úr goðsögnum (er bezt
skýra dýpstu hvatir manna fyrr
og nú), 3. flutningur hans hafði
trúarlegt gildi, 4. trúarbrögð
Forngrikkja voru mannleg og
lífhvetjandi (andstætt kristinni
kirkju, er lagði áherzlu á, að
þetta líf væri aðeins táradalur;
ef annað líf væri það sem máli
skipti, hvers virði væru þá listir
þessa lífs? (hér glyttir í Feuer-
bach og Nietsche)) og, 5. allir
samfélagsþegnar gríska borg-
Richard Wagner ásamt eiginkonu sinni.
Osvikin aðdáun eða
grunur um illt eðli
Kvalafull ást: Úr Tristan og ísold eftir Wagner.
lega huglægt málfar og flókin
setningaskipan. „Margir kaflar
eru óþolanlega leiðinlegir og
sumir merkingarlausir með
öllu,“ segir Bryan Magee. Magee
telur raunar skýringuna á
stundum þokukenndri fram-
setningu Wagners vera fólgna í
því, að kenningar tónsmiðsins
hafi orðið til út frá óperum
þeim, er á eftir komu — enda
þótt þær væru einungis til í
huga hans, ér hugmyndafræði
þeirra var fest á blað — en ekki
öfugt, eins og í fljótu bragði
virðist og Wagner hefur sjálf-
sagt ætlazt til að menn héldu. að
minnsta kosti hafa orsök og af-
leiðing eitthvað víxlazt á köfl-
um, eins og oft vill verða. Það er
gamalt bragð að yrkja stökuna
út frá hámarki síðasta vísuorðs.
í hverju voru þá óperukenn-
ingar Wagners fólgnar? Þær
hafa verið dregnar saman af áð-
urnefndum Bryan Magee í lítilli
ríkisins tóku virkan þátt í list
harmleiksins (nema e.t.v. þræl-
arnir, en þeim er að vísu alltaf
sleppt, er róma skal fornaldar
frægð).
Úrkynjun í hámarki
á 19. öld
Er menning fornaldar leið
undir lok, sundraðist allt. Hver
listgrein hélt sína leið. Listin er
óður til lífsins, en táradals- og
hatursáróður kristinnar kirkju
gagnvart mannlegu eðli vildi í
raun alla list feiga. Maðurinn
firrtist tilfinningalíf sitt, var
ekki lengur talinn í guða líki,
heldur aumustu maðka í moldu.
Á 19. öldinni, segir Wagner,
náði úrkynjunin hámarki. Oper-
ur voru þá orðnar að innantómri
afþreyingu góðborgarastéttar
og yfirbragð þeirra í senn dað-
urslegt og andfélagslegt hjóm
undir kristilegu yfirvarpi mátt-
arstólpa þjóðfélagsins. Hefðir
óperunnar voru orðnar skrípa-
leik líkastar, söguþræðir þeirra
fáránlegir og söngtextar for-
heimskaðir, en það þótti allt í
lagi, því ópera 19. aldar átti
einkum að vera vettvangur
glæstra sýningaratriða, dægur-
laga og raddfimra stjörnusöngv-
ara.
Úr því að óperuformið engu að
síður fól í sér áhrifamestu
möguleika allra listgreina, gat
Wagner ekki komizt hjá því að
álykta, að byltingar væri þörf.
Til sanns vegar má færa, að
hann var ekki sá fyrsti, er ausa
vildi sannleika úr Mímisbrunni
Forngrikkja, nægir að nefna
Flórantínumenn um 1600 og
Gluck á 18. öldinni. En Wagner
var fullljóst, að eftir daga Sóf-
ókleisar og Evripídesar höfðu
komið til Shakespeare og Beet-
hoven og þar með verkefni fyrir
listamann framtíðarinnar.
Framlag Wagners til „fram-
tíðarlistar" fólst einmitt í að
byggja á og tvinna saman nýj-
ungar Shakespeares og Beet-
hovens í splunkunýrri listgrein,
er hann nefpdi músík-drama.
Músíkdramað lagði áherzlu á
innri fyrirbæri persónanna,
andstætt hefðbundinni óperu,
þar sem söngtextinn, „líbrettó-
ið“, var aðeins snagi til að
hengja á glansmyndaatriði og
dillandi, dísætar melódíur.
Framvinda músíkdramans sner-
ist um mannlegar tilfinningar,
ekki um markmið þeirra, og jós
úr fylgsnum sálarinnar. Hnyðj-
ur Wagners og hnallar til þess
arna, hvað tónlistarhliðina eina
varðar, sótti hann í vopnabúr
Beethovens, er varð fyrsti
hljómsveitarkompónistinn til að
tjá persónulegustu tilfinningar
sínar í sinfónískum tónverkum.
Hann samdi
textana sjálfur
Eins og áður hefur verið drep-
ið á, samdi Wagner textann að
öllum óperum sínum sjálfur.
Þetta greinir hann á afdrifarík-
an hátt frá öðrum óperutón-
skáldum, er sömdu tónlistina
við fyrirliggjandi óperutexta
sérhæfða líbrettóhöfunda. Enda
þótt Wagner vissulega byrjaði
nýtt sviðstónverk á því að semja
„líbrettóið", er ekki þar með
sagt, að tónsköpunin hafi fyrst
hafizt, er því var lokið. Þvert á
móti var textinn að miklu eða
mestu leyti saminn með tiltölu-
lega fastmótuð tónferli í huga,
ýmist í stóru broti eða smáu, og
tónlistin því í verulegum mæli
frágengin, þegar blekið var
þornað í síðasta orði söngtext-
ans.
Frægustu tengingartól Wagn-
ers milli tónrænnar framvindu
og atburðarásar í orðum eru
sem kunnugt er hin margumrit-
uðu „Jeiðistef“ hans, er á sífellt
meðvitandi hátt þræða óperur
hans upp frá Hollendingnum
fljúgandi og komast í algleym-
ing í „Hringnum“. Leiðistef er
stutt stef eða tónafrum, er
ávallt tengist ákveðinni per-
sónu, hlut eða hugtaki verkið út
í gegn. Bregða mátti leiðistefj-