Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.1985, Page 12

Húsagerð Eyvindar
- að sögn ábúenda á Hrafnsfjarðareyri
Þar sem timburhúsiö er á myndinni, stóð kofaræskni, sem Halla bjó í með börnum sínum, þegar Eyvindur
kom fyrst til hennar. Eyvindur hlóð torfbæ uppúr kofahrófinu oggerði það svo verklega, að í þeim torfbæ var
búið fram til 1928, án þess hreyft væri við hleðslu í vegg, en þiljað inn á veggi ogsett loft í bæinn. Þessi torfbær
var rifinn 1928, þegar timburhúsið var reist.
Við torfbæinn byggði Eyvindur eldhús og það er torfkofinn, með timburgaflinum, sem blasir við á miðri
myndinni að baki konunnar. í þessum eldhúskofa voru tvennar hlóðir, aðrar stórar en hinar litlar. Eldhús
Eyvindar stóð þar til öll húsin voru rifin og bærinn þá farinn í eyði, en það var um 1943.
Grjót og torfhryggurinn, sem liggur frá eldhúskofanum hægra megin við konuna, er rangali eða lággöng, sem
Eyvindur byggði yfir bæjarlækinn svo gengt væri úr eldhúsinu í lækinn. Fólk varð að ganga hálfbogið eftir
rangalanum en eftir honum var farið alla tíð að sækja vatn í lækinn. Enginn steinn hafði haggazt íþessum
göngum né eldhúsveggjunum svo lengi, sem menn mundu til.
Konan á myndinni er Bjarney Sólveig Guðmundsdóttir en hún og maður hennar Líkafrón Sigurgarðsson voru
síðustu ábúendur á Hrafnsfjarðareyri. Hjálmar Jónsson, móðurbróðir Bjarneyjar, hafði búið þar áður og frá
þvífyrir aldamót en á undan honum líklega Jón Eilífsson, sem reisti Eyvindi bautasteininn.
Síðasti spölurinn
hjá Eyvindi og Höllu
inn. Undir ártalinu 1775 segist Espólín svo
frá:
„Ætlaði Að bíta
Hann á BARKANN“
„Eyvindur er slapp frá Halldóri Jak-
obssyni og Halla kona hans, Abraham og
Arnes og lá Arnes lengi úti. Eyvindur var
ráðagóður og léttfær og slapp þó hann
næðist.
Björn hét maður, skólagenginn, Bjarna-
son frá Böðvarsdal Ólafssonar prests að
Kirkjubæ Ásmundarsonar en dótturson
Bjarna á Burstafelli, mikill og gildlegur.
Hann fór við annan mann og hittu þeir
þau Eyvind og Höllu, tók Björn Eyvind og
batt hann en Halla fékkst á meðan við
fylgdarmann hans, kom honum undir og
ætlaði að bíta hann á barkann. Var hún
dökk ílits. Björn tók hana þá og vóru þau
síðan flutt ímeðal sýslumanna og sagði
Halla svo, að hún hefði séð fyrir börnum
þeirra. Þau sluppu aftur og náði enn Einar
Brynjólfsson frá Barkarstöðum og hans
fylgdarmenn Eyvindi en ei varö honum
haldið."
Fræðimenn hafa talið þessa frásögn
Espólíns lítilsverða sem heimild, vegna
þess, að þeir hafa misskilið orðalagið: „Þau
sluppu aftur og náði enn Einar Brynjólfs-
son ..." Þessi orð merkja alls ekki eins og
fræðimenn halda, að Espólín telji hand-
töku Einars í Þjórsárverum 1772 hafa ver-
ið síðar en handtakan á austuröræfum
1775, heldur merkir enn þarna líka eða énn
orðlendingar töldu Höllu og þau hjón
bæði, þegar Einar tók þau við Þjórsárver,
hafa verið ranglega flutt norður, Einar
hefði átt að senda þau á Árnesinga. Skag-
firðingar hafa því líklega ekki leitað Höllu
af miklum áhuga og það getur eins hafa
verið um Þingeyinga, þegar Eyvindur
siapp úr Reykjahlíð, að þeir hafi ekki taiið
sér skyit að leggja á sig mikið erfiði í
eftirleit að þjófi, sem Sunnlendingar voru
að færa á þá.
Sigurður Sigurðsson segist ekkert vita
um Eyvind haustið 1774 þegar hann skrif-
ar Þorsteini sýslumanni Rangæinga um
það áhugamál sitt að fundnar séu sem
færastar leiðir úr Árnessýslu um hálendið
norður og austur. Sigurði segist svo frá:
„Jafnframt er það uppástunga mín, svo
fremi sem strokufanginn og sakamaðurinn
Eyvindur skyldi spyrjast uppi og nást aftur
(ieturbr. mín) að hann, sem er öllum kunn-
ugri á fjöllum uppi, verði látinn fylgja
leiðangursmönnum og með því gefnar von-
ir um vægö og náðun etc.“
Eyvindur sem sagt týndur rétt einu
sinni, eyða í söguna. Einn stein, sem tylla
má tánni á, er þó enn að finna fljótlega og
hann er hjá Espólín 1775 eða tveimur ár-
um eftir að þau hjón eru á flótta undan
Skagfirðingum og hafa flúið austur á bóg-
'f) f'
BÆNINGJAR
Á FJÖLLUM
- 10. og síðasti þáttur.
ÁSGEIR JAKOBSSON
tók saman
er að nefna, að Eyvindur var handtekinn af
Einari Brynjólfssyni og slapp.
Og enn hverfa þau, Eyvindur og Halla,
og eyða verður enn í sögu þeirra.
Eftir flóttann 1773 úr Skagafirði hafa
þau hjón leitað austur á öræfin aftur. Eft-
ir að hafa sloppið frá Árnesingum, Þingey-
ingum og Skagfirðingum hafa þau talið sér
helzt griðland á öræfum eystra og máski
hugsað sér að leita aftur í Hvannalindir.
Líklegt er það, að þeim hjónum hafi ver-
ið sleppt eða leyft að sleppa eftir að hafa
hrakizt á milli sýslumanna eystra eftir
handtökuna 1775.
Það fylgdi því mikill kostnaður fyrir
sýslumenn að haida þessi hjón máski
vetrarlangt áður en hægt væri að koma
þeim suður og þau reyndar ekki tugthús-
tæk lengur sökum aldurs. Það tók því ekki
orðið að brennimerkja þau eða hýða og
þau tæpast haft burði til að þræla í járn-
um í fangelsi, og til viðbótar þessu tii-
gangsleysi að geyma þau og þeim kostnaði
sem því fylgdi, hafa bætzt aðrar og máski
mikilvægari ástæður til að sleppa þeim
eða leyfa þeim að sleppa.
Bréf landþingsskrifarans, Sigurðar, hér
að framan varpar ljósi á afstöðu manna til
Eyvindar, þegar hér er komið sögu. Þess-
um embættismanni hefði ekki komið til
hugar að láta það uppi, að hann vildi náða
Eyvind, nema af því að hann veit, og er
þeirrar skoðunar liklega sjálfur, að al-
menningur telur Eyvind hafa unnið til
frelsis þar sem hann hafi verið útilegu-
maður í meir en 20 ár.
Almenningur í öllum landshlutum,
nema auðvitað á Ströndum og í Jökulfjörð-
um, hefur talið útilegutíma hans frá því
auglýst var eftir honum 1746 og þá var
útilegutíminn orðinn 28 ár, þegar Sigurður
skrifar bréfið og hugleiðir náðun. Það var
áreiðanlega almenn skoðun manna á þess-
um tíma að sakamanni skyldu gefnar upp
sakir eftir 20 ára útilegu, svo sem fullyrt
er í Grettis sögu að tekið hafi verið í lög
þótt enginn stafur finnist um þau lög.
Grettis saga var ekki orðin skáldsaga á 18.
öld.
Engin Formleg
Sakaruppgjöf
Það varð aidrei um neina formlega upp-
gjöf saka að ræða, en það má hugsa sér
framhald sögunnar það, að Eyvindur hafi
verið tekinn til að vísa mönnum veg um
fjöllin en Höllu komið fyrir sem niðursetn-
ingi. Hún gæti hafa verið farin að bilast
kerlingin til að fylgja Eyvindi, þótt aðfarir
hennar við fylgdarmann Björns í Böðv-
arsdal bendi ekki til mikillar líkamlegrar
bilunar. En það hefur nú runnið á hana
æði og ekki að marka heilsufarið af þeim
berserksgangi.
Þarna gæti þá komið sagan um Höllu
sem niðursetning á koti í Mosfellssveit eða
Grímsnesi og þá er næsta að skálda áfram
í eyðuna. Það verður nefnilega að koma
þeim báðum vestur á Hrafnsfjarðareyri,
því þar deyja þau.
Eyvindur verður leiður á leiðsögu-
mannsstarfinu og þjónustu við embættis-
menn og máski líka verið farinn að gerast
þungfær um fjöllin, nema hann leitar uppi
Höllu sína. Einn dag, þegar Halla gamla
situr útundir vegg í koti sínu þar sem hún
er niðursetningur, sól skín í heiði og birta
yfir fjöllunum, verður hún vör Eyvindar í
grenndinni. Þá verða henni hin frægu orð
af munni: „Fagurt er á fjöllunum núna.“
Um nóttina hvarf hún, en hún dó ekki í
Henglafjöllum né Skjaldbreið heldur kom
fram vesfur á Hrafnsfjarðareyri.
Jökulfirðingar eiga þá sögu, að Halla
hafi komizt af sjálfsdáðum vestur og Ey-
vindur þá verið kominn þangað.
En hvernig svo sem sagan kann í raun
að hafa verið eftir að síðast er heimild um
þau Eyvind á fjöllum, það er sem fyrr er
rakið 1775, þá má kalla það víst að vestra
deyja þau bæði og er þá eftir hið vonlausa
verk að finna þeim dánartíma og legstað
og það verk ætla ég ekki að taka að mér,
aðeins geta þeirra mótsagnakenndu sagna,
sem uppi eru um dánartímann og legstað-
inn.
TVÆR HEIMILDIR
Stangast Á
Séra Árni Helgason, prófastur í Görð-
um, fæddist 1777 á Stað í Aðaivík, en faðir
hans, Helgi Einarsson, var þá prestur þar.
Séra Helgi fékk veitingu fyrir Stað í
Grunnavík 1779 og flutti þangað snemma
árs 1780 og Árni sonur hans þá með hon-
um. Árni ólst upp á Stað, þar til hann fór í
Reykjavíkurskóla eldri 1795 og sama ár
skipti faðir hans á brauði við séra Helga
Þorbergsson á Eyri í Skutulsfirði.
Séra Helgi hefur auðvitað manna bezt
vitað allt um síðustu æviár Eyvindar og
Höllu, þau hafa fengið að hírast á
Hrafnsfjarðareyri í skjóli séra Helga og
12