Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1985, Side 10

ingar, því að þær lausnir sem við finnum í
dag, byggðar á lausnum gærdagsins, eru
nýjar lausnir, mótaðar af nýjum heimi.
Af hinum þjóðlegu listamönnum má
læra nokkuð, þó heildin sé litlaus. Það eru
mörg tilbrigði í list þeirra sem geta skipt
máli í sambandi við, og rennt stoðum und-
ir, sameiginlega arfleifð.
Meira er þó að læra af þeim heimslegu,
af tilraunum þeirra til að setja þessa sam-
eiginlegu arfleifð í breiðara samhengi.
Verk þessara verður að skoða í saman-
burði við það sem var að gerast annars
staðar í heiminum og mótaði afstöðu
þeirra.
Svanborg: Endurnýjun er nauðsynleg í allri
list, en ef verið er að eltast við nýjungar
bara til að vera frumlegur, eins og töluvert
hefur verið gert, er hætt við að útkoman
verði innantóm og merkingarlaus, og það
er tvímælalaust hægt að læra margt af
eldri listamönnum.
Þorvaldur: Ég er á móti nýjungum — nýj-
unganna vegna. Við getum mikið lært af
forverum okkar með því að kynnast verk-
um þeirra með opnum huga. Þannig leggj-
um við sterkari grunn að eigin túlkunar-
leið og verðum e.t.v. hæfari til að greina
hismið frá kjarnanum þegar erlendar
holskeflur lemja landið.
Með endurtekningu, beint og óbeint, á
því sem vel hefur verið gert hér heima og
erlendis getur maður smám saman nálgast
það sem manni er eiginlegt og sannast.
Þannig geta nýjungar skapast úr hráefni
reynslunnar. Ekkert skapast af engu.
Daníel: Endurtekning er aldrei eins.
Leifur: Ég held að sé maður á annað borð
einlægur í list sinni þurfi maður ekki að
vera hræddur við að notfæra sér reynslu
genginna kynslóða. Sérstaklega finnst mér
að á meðan listamaður er ómótaður og
leitandi, skuli hann prófa sem mest. Ég
álít einnig, að það liggi ekkert á því að
kanna nýjar leiðir fyrr en maður þekkir
þær gömlu.
Ingileif: Hræðsla við endurtekningu er
óþörf. Þjóðfélag okkar og lifnaðarhættir
breytast ört og við nýjar aðstæður hefur
endurtekið efni allt aðra þýðingu. Við
hljótum að geta lært mikið af fyrirrennur-
um okkar, bæði af því góða sem þeir hafa
gert og eins af því sem okkur þykir síðra.
Það er líka lærdómur að skilja hvað maður
vill ekki gera sjálfur.
Grafík: Það eru ákveðnir hlutir sem ávallt
endurtaka sig, sama hvert er litið svo að
við erum ekki hrædd við endurtekningar,
en við teljum að hver og einn þurfi að fara
sínar eigin leiðir og svo lengi sem hann er
einlægur þá ber að virða það.
Asgerður: Endurtekning er endurtekning
er endurtekning er aldrei eins ...
Álítið þið að þið getið lært mikið af því að
skoða listasöfn og almennar sýningar?
Ásgerður: Þær eru sjaldnast skaðvaldar og
listasöfn þarf jú að byggja.
Leifun Ég er í engum vafa um það.
Grafík: Já.
Karl: Já mjög mikið. Það er hluti af nám-
inu.
Ingileif: Já.
Hlynun Listamanni er nauðsynlegt að
skoða söfnin og sýningarnar. Listasöfnin
sýna okkur hvað fortíðin skilur eftir sig
okkur til fróðleiks, og sýningarnar sýna
okkur hvernig aðrir leysa vandamál tim-
ans, okkur til glöggvunar.
Þorvaldur: Vissulega — því meira sem
maður skoðar því betra. Maður má aldrei
gleyma að skoða með augun opin.
Svanborg: Já tvímælalaust.
Daníel: Jájá. Er það ekki sjálfgefið? Liggur
það ekki í hlutarins eðli?
Leiðrétting
í greininni „íslenskur brúðarbúningur",
sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins 6. júlí
síðastl., eru tvær villur sem hér eru leið-
réttar og biðst Lesbók velvirðingar á mis-
tökunum.
Samkvæmt handriti átti eftirfarandi
málsgrein að skrifast þannig:
„Er Jörundur hundadagakonungur kom
til íslands í síðara skiptið í júní 1809, var
með í förinni grasafræðingur, William Ho-
oker, er seinna varó þekktur maður í Bret-
landi og um skeið velgjörðarmaður Jör-
undar eftir íslandsferðina."
Feitletruðu orðin féllu niður í greininni.
Rétt ártal í eftirfarandi málsgrein skal
vera 1869 en ekki 1895 eins og misritað
var:
„Sonur W.J. Hookers, Joseph, mun hafa
erft búninginn og selt hann Viktoríu og
Alberts-safninu (árið 1869).
Þá láðist að geta þess að svart/hvítu
myndirnar tvær sem fylgdu greininni voru
fengnar úr tímariti en ljósmyndari er
Gísli Gestsson.
Oðru hverju rekast vísindamenn á stað-
reynd eða fyrirbæri, sem virðist leysa eina
af ráðgátum vísindanna á einni nóttu.
Slíkar óvæntar uppgötvanir eru sjaldgæf-
ar. Og þegar þær gerast, komast vísinda-
menn í mikið uppnám.
En uppnám er ekki heppilegasta loftvog-
in þegar segja skal til um vísindalegt gildi.
Adam Smith sagði eitthvað á þá leið, að
vísindin ættu að vera hið mikla varnarlyf
gegn sótthita eldmóðs og uppljómunar.
Utrýming eða aldauði risaeðlanna er
glöggt dæmi um það, að vísindi eru ekki
byggð á staðreyndum einvörðungu. Túlkun
staðreyndanna er jafnvel enn mikilvægari.
Allir vita, að risaeðlurnar hurfu fyrir 65
milljónum ára. Hið skyndilega hvarf
þeirra gæti bent til þess, að einhverjar
náttúruhamfarir hafi gengið af þeim
dauðum. En hvers konar ógnir gætu hafa
dunið yfir?
Halastjarna
Eða Smástirni
Einn möguleikinn er sá, að stjarna hafi
sprungið og um jörðina hafi dreifzt ban-
vænar agnir og geislar. Einnig er hugsan-
legt, að halastjarna hafi rekizt á jörðina.
Og í þriðja lagi gæti það hafa gerzt, að
smástirni hafi lent á jörðunni. Kenningin
um smástirnið er sennilegri en hinar, því
að mörg smástirni eru á brautum, sem
iiggja um braut jarðar. Sum þessara smá-
stirna eru allstór og það kemur fyrir endr-
um og eins, að eitt af þessum smástirnum
rekist á jörðina. Eyðing jarðlaga, svörfun,
og hraunrennsli afmá með tímanum
verksummerki eftir slíka árekstra á jörðu,
þó að þau séu mörg greinileg á tunglinu,
þar sem hliðstæðir atburðir hafa gerzt.
Það er einfalt reikningsdæmi að sýna
fram á, að smástirni í stærra lagi rekist á
^jörðina einu sinni á hundrað milljón árum
að meðaltali. Það munaði ekki miklu, að
það gerðist árið 1937, þegar Hermes, klett-
ur á stærð við Manhattaneyju, komst í
innan við 650.000 km fjarlægð frá jörðu
eða eins nálægt og hægt er, án þess að af
árekstri verði í slíku tilfelli. Árekstur við
smástirniö hefði orðið skelfilegur. Hefði
Hermes lent í hafi hefðu geigvænlegar
flóðöldur risið og fært í kaf strandsvæði
margra meginlanda. Hefði hann lent á
landi, hefðu afleiðingarnar orðið hrika-
legir jarðskjálftar. Ryk af völdum árekst-
ursins hefði myrkvað himininn mánuðum
saman, drepið gróður og valdið margs
kyns óáran. Mannfellir hefði orðið mikill.
Hugmyndin er góð út af fyrir sig og
hefur skotið upp kollinum annað veifið. En
gallinn við hana sem skýringu á útrým-
ingu risaeðlanna er sá, að árekstur við
smástirni hefur verið hreint hugarfóstur.
Enginn hefur getað fundið sönnur þess, að
slíkur árekstur hafi raunverulega átt sér
stað.
65 MlLUÓN ÁRA SETLAG
Menn geta því ímyndað sér undrun vís-
indamanna um heim allan, er það spurðist,
að Luis Alvarez, Nóbelsverðlaunahafi í eð-
lisfræði, hefði lýst því yfir, að hann hefði
fundið eðlisfræðilega sönnun — og hana
reyndar áþreifanlega — fyrir því, að heil-
mikið smástirni hafi rekizt á jörðina fyrir
nákvæmlega 65 milljónum ára. Þetta kom
furðu vel heim og saman. Prófessor Alvar-
ez yirtist hafa fundið rjúkandi byssuna.
En hverjar voru hinar nýju sannanir?
Alvarez og samstarfsmenn hans höfðu
efnagreint hluta úr gömlum berglögum,
sem lágu á hafsbotni fyrir mörgum millj-
ónum ára. Þetta berg varð til við hörðnun
laga, sem myndast af smáögnum og leifum
ógrynnis dauðra lífvera, sem safnast á
botn sjávar. Mest af þessum berglögum er
grafið djúpt undir núverandi hafsbotni, en
á nokkrum stöðum á jörðunni hefur hið
gamla berg Iyfzt með ýmsum hætti, þann-
ig að setlögin hafa komið í ljós. Á þessum
stöðum eru lögin í hinum forna sjávar-
botni augsýnilega eins og lög í tertu.
Alvarez valdi sérstakt setlag í berginu,
sem vitað var að væri um 64 milljónir ára
gamalt, til rannsóknar. Það hafði sem sagt
myndazt úr leðju, sem var á hafsbotni ein-
mitt um það leyti, sem risaeðlurnar hurfu
af sjónarsviðinu. Og hann komst að raun
um, að þetta lag hefði að geyma óvenju-
lega mikið magn af sjaldgæfum málmi,
sem kallast irridium.
Myrkvun
Mánuðum Saman
En hvað var merkilegt við þá uppgötv-
un? Alvarez og samstarfsmenn hans áttu
svar við því. Irridium er 100.000 sinnum
algengara í loftsteinum en í bergi jarð-
skorpunnar. Hafi smástirni rekizt á jörð-
ina fyrir 65 millj. ára, hefði rykskýið, sem
myndaðist af völdum árekstursins, átt að
vera óvenju ríkt af irridium. Rykskýið
hefði myrkvað himininn mánuðum saman
og valdið dauða margra jurtategunda og ef
til vill alls jurtagróðurs. Af þeim sökum
hefðu þær risaeðlur, sem voru jurtaætur,
brátt orðið hungurmorða. Og þær risaeðl-
ur, sem voru kjötætur og lifðu á jurtaæt-
unum, hefðu fljótlega fylgt þeim inn í ei-
lífðina. Lag af irridium-ríku ryki, sem
setzt hefði á sjávarbotn, hefði á sinn hátt
skráð þessa sögu. Og þar hafði hún verið
geymd, hert í bergi, unz þeir Alvarez og
félagar lásu leyndardóminn, sem þar var
falinn.
Kenningu Alvarez var vel tekið af hálfu
vísindamanna víða um heim. Hin eðlis-
fræðilega skýring var sannfærandi og rök-
semdafærslan hrein og bein eins og eðlis-
fræðinga er von og vísa. En satt að segja
tók rakavefur Alvarez að rakna nær undir-
eins á vissum stöðum.
Ef smástirni útrýmdi í raun og veru
risaeðlunum og öðrum lífverum, ættu
steingervingar að leiða þá staðreynd í ljós.
í bergtegundum ætti að koma fram, að á
vissum tíma hverfi leifar margra jurta og
dýra snögglega og samtímis um heim all-
an. En hver er raunin? Leo Hickney, sér-
fræðingur í fornri grasafræði, benti á, að
margar jurtategundir hefðu dáið út um
svipað leyti og dauða risaeðlanna bar að,
en þær hefðu horfið smám saman og verið
að því í milljónir ára. Ennfremur hurfu
jurtirnar á mismunandi tímum á ýmsum
stöðum. Þetta gerðist því á allt annan hátt
en þann, sem hugmyndin um skelfilegan
atburð fyrir jörðina alla gefur til kynna og
hefði átt að drepa jurtir hvarvetna nær
samtímis.
Hægfara Eyðing
Rannsóknir á því, hvernig önnur dýr
hafi dáið út, sýna, að flestar dýrategundir
hafa einnig horfið samám saman fremur
en skyndilega. Hið sama virðist einnig
eiga við um risaeðlurnar. Þessi stórfeng-
legu dýr reikuðu einu sinni um þurrlendi
jarðar, en um það leyti sem hinn meinti
árekstur við smástirnið á að hafa átt sér
stað, hafði tegundum þeirra fækkað niður
í 20 og þær höfðust við í Norður-Ameríku
meðfram ströndum grunns sjávar, sem
huldi það land, þar sem nú eru norðvest-
urríki Bandaríkjanna. Svo virðist sem
risaeðlurnar hafi verið á hnignunarstigi
þegar fyrir 65 millj. ára, þannig að hið
eina, sem smástirnið gat hafa gert, var að
ganga frá hinum síðustu dauðum í Norð-
ur-Ameríku.
Andstaða steingervingafræðinga gegn
kenningu Alvarez setti hann í vanda. Eitt
sinn sagði hann: „Ég fæ ekki skilið, af
hverju steingervingafræðingar sumir
neita því, að lífverur hafi dáið út af völd-
Ef rísaeðlumar hefðu ekki
horfiö, kynnu þær aö hafa
oröiö tvífætt dýr með stóran
heila og litiö út eitthvaö
þessu líkt, segir Dale Russell,
steingervingafræðingur.
Þessi skríðdýr í mannsmynd
heföu sennilega gegnt þeirrí
stöðu í heiminum, sem mað-
urínn hefur nú. Efnilegust í
slikrí þróun hefði veríð risa-
eölan Stenonychosaurus
inequalus, sem var þrír
metrar á hæð og hafði heila,
sem var hlutfallslega nærrí
jafn stór og í frumstæðu
spendýrí miöaö við skrokk.
um ægilegra náttúruhamfara." Alvarez
áleit skýringuna að hluta vera þá, að þeir
kynnu ekki að beita tölvutækninni. Hvað
sig sjálfan snerti, sagði hann, að á sviði
gagnavinnslu hefði hann mikla reynslu.
Alvarez átti þar við það verk, sem hann
fékk Nóbelsverðlaunin fyrir. Það var á
sviði eðlisfræði og varðaði beinar tilraunir
með kjarnorkuhraðal, en til útreikninga
var notuðu öflug tölva. Slík aðferð ætti
einnig að koma að haldi á öðrum sviðum,
og reyndar fengu vísindamenn, sem unnu
fyrir Alvarez, aðgang að umfangsmiklum
tölvuforritum hjá Lawrence-geislarann-
sóknastöðinni vegna útreikning á afleið-
ingum árekstursins við smástirnið. Alvar-
ez sagði, að „öðrum eins tölvuútreikningi
hefur aldrei verið beitt við vandamál, sem
steingervingafræðingar hafa áhuga á, að
10