Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1986, Blaðsíða 12

rnu ‘»?69
Heimili Tjækovskýs í Klin, sem nú hefur verið gert að safni.
sálarlega jafnvægi, sem hún hélt sig um
árabil hafa notið. Nýjar og ókunnar tilfinn-
ingar gerðu vart við sig. Það var eins og
fossandi lækir hefðu runnið um sál hennar
og rutt nýju ljósi braut. Nikolai Rubinstein
var með bestu píanóleikurum síns tíma.
Þegar hann lauk leik sínum, hafði hann
ekki hugmynd um það „Óveður", sem um
huga frú Meck hafði farið. Þegar hún hafði
náð ró sinni aftur féllst hún á að veita
umbeðinn styrk. Nikolai hraðaði sér á fund
Tjækovskys til að segja honum tíðindin.
Enginn þeirra, sem viðstaddir voru þetta
kvöld, hafði hugmynd um það, sem á eftir
kom. Líf frú Meck fékk nýjan og sannan
tilgang, en tónskáldið losnaði úr viðjum hins
daglega strits. Nikolai, sem þá var skóla-
stjóri tónlistarháskólans, missti sinn besta
kennara. Og fyrir óþekktum tónfræðikenn-
ara opnuðust nú hlið frægðar og frama . . .
„EF EIN MANNESKJA Af
MILLJÓN ER ElNS OG ÞÉR“
Guð minn góður, að það skulu ennþá
vera til svo undursamlegar öðlingssálir
á jörðinni! Þegar maður kynnist mann-
eskju eins og yður, á þyrnum stráðum
Óvenjuleg ástarsaga
vona hófst fyrsta bréfíð sem ekkjan Nadjeschda
Meck skrifaði Tjækovsky. Bréfasamband þeirra
átti eftir að standa yfír í næstum 14 ár og verða
eitt hið innihaldsríkasta, fegursta og áhugaverð-
asta í allri tónlistarsögunni. Þegar hér var komið
Tónskáldið Tjækovský
og ekkjan Nadjeschada
Meck stóðu í ástarsam-
bandi á meira en
áratug. Það var byggt á
gagnkvæmu samkomu-
lagi um að sjást aldrei
— samband þeirra varð
aldrei öðruvísi en með
sendibréfum.
SAMANTEKT ÚR BÓK-
INNI „TJÆKOVSKÝ“
EFTIR KURT PAHLEN.
GUÐRÚN JÓNSDÓTT-
IR ÞÝDDI
FYRRI HLUTI
sögu var Tjækovský iítið þekkt tónskáld og
kenndi tónfræði við tónlistarháskólann í
Moskvu. Nadjeschda Meck var ein auðug-
asta kona Moskvuborgar, og meðal auðug-
ustu kvenna Evrópu. Hún var ekkja eftir
jámbrautarverkfræðing, og ellefu bama
móðir. Tjækovský var 36 ára að aldri, frú
Meck 9 ámm eldri. Tónskáldið svaraði þessu
bréfi svohljóðandi:
„Moskvu, 30. des. 1876.
Háæruverðuga N. Philaretowna! Ég á
yður þakkir að gjalda fyrir þau vinalegu
viðurkenningarorð, sem þér skrifuðuð
mér. Fyrir tónlistarmann, sem svo oft
verður að horfast í augu við vonbrigði
og lítinn árangur, er það huggun að vita,
að til eru manneskjur eins og þér, sem
elska list okkar af trúfesti og inni-
leika..."
Þannig byrjuðu bréfaskiptin. Hundruð
bréfa áttu eftir að bera vitni um þessa
sjaldgæfu og nánu vináttu. En er vinátta
rétta orðið? Fleiri rök benda til þess, að
réttara væri að tala um ást. Samband þetta
verður ekki skilgreint nánar án nákvæmrar
sálfræðilegrar rannsóknar.
Þó verður lesanda þessa kannski mögu-
legt að dæma sjálfum um það, þegar lestri
er lokið.
Tónskáldið og velgjörðarmanneskja þess
stóðu aldrei augliti til auglitis hvort við
annað. Nægir sú staðreynd til að útiloka
hugtakið ást? Sannarlega ekki. Því að ástin
er sönn í þrenns konar merkingu, hvað
varðar sálina, andann og líkamann. Báðir
bréfritarar okkar neituðu sér af ftjálsum
vilja um það síðastnefnda. Um það einkenni-
lega atriði verður fjallað síðar. Ást þeirra
varð ekki til við fyrstu sýn. Mörg ár liðu
þangað til að þau sáu hvort annað, og þá
aðeins í flaustri og úr nokkurri fjarlægð.
Þetta var því ást við fyrsta tón, ef svo má
að orði komast.
Tveir vinir og samheijar Tjækovskys
sögðu ekkjunni auðugu frá harðri lífsbaráttu
hans, og báðu hana um að leggja þessum
tónlistarmanni lið í erfiðleikum hans. Líkleg-
ast hefur það verið fiðluleikarinn Kotek, sem
var nemandi og vinur Tjækovskys, sem
fyrstur varð til að benda á þennan niögu-
leika. Hann spilaði á listakvöldum í höll frú
Mecks, en þau kvöld voru frábrugðin <k3rum
slíkum að því leyti, að þar var höfuðáherslan
lögð á tónlistina. Einn slíkan eftirmiðdag
hlutu orð Koteks óvenjulegan hljómgrunn.
Þennan dag var Nikolai Rubinstein, sem
þá var títt umtalaður í tónlistarlífi Moskvu-
borgar, viðstaddur. Hann settist við einn
hinna glæsilegu flygla og lék píanóútsetn-
inguna af „Óveðrinu“ eftir Tjækovsky. Frú
Meck vissi lítið sem ekkert um höfund verks-
ins, sem þá var kennari við tónlistarháskól-
ann. En hljómarnir gripu hana föstum tök-
um. Hún sá einnig fyrir sér harða lífsbaráttu
þessa manns. Tónlistin hratt henni úr því
vegi lífsins, þá skilst manni, að mennirnir
eru ekki eins hjartalausir og eigingjarnir
og svartsýnismenn vilja vera láta. Það
eru til dásamlegar undantekningar, sem
virðast vera fullkomnun kraftaverksins
sjálfs. Ef ein manneskja af milljón er
eins og þér, þá nægir það til að viðhalda
trúnni á mannkynið. “
Tjækovsky til frú Meck sumarið 1877.
Þegar fyrsta bréfið er skrifað er frú
Meck 45 ára. í þá daga fannst konu á þeim
aldri hún vera orðin gömul, og ævikvöldið
að hefjast. Mynd sú, sem til er af frú Meck
frá þessum tíma, sýnir okkur konu, sem enn
er mikið varið í, konu með sítt hár og dökk
augu.
Andlitið ber vott um sambland af aga og
feimni. Augnaráðið er dreymandi, en það
er eins og hún vilji ekki viðurkenna það.
Það kemur á óvart, hve eðlileg myndin er,
miðað við þær stífu uppstillingar, sem tiðk-
uðust á þessum tíma. Hún var í báðar ættir
af aðalsfólki komin. Þegar hún var 17 ára
giftist hún þýskættaða aðalsmanninum
elskaði böm sín. Samt fjarlægðist hún þau
að vissu marki eftir dauða föður þeirra, þar
sem bamfóstrur sáu um uppeldi þeirra, og
móðir þeirra gaf sig æ meir á vald ástríðu
sinni, sem var tónlistin.
Hún fjarlægðist samkvæmislífið. Nú var
feimni ekki aðalástæðan eins og svo oft
áður, heldur höfðu nánari kynni hennar við
fólk kennt henni að fyrirlíta það. Hún dró
sig æ meir til baka. Það, sem hún hafði
farið á mis við í lífínu, svo sem ást og blíðu,
einnig bældar ástríður og óuppfylltar óskir;
allt þetta fann hún í tónlistinni.
Þessar stundir í rökkrinu urðu þunga-
miðja lífs hennar. Hún var sjálf góður píanó-
leikari og hafði auk þess úrvals listamenn
í þjónustu sinni. Dagamir flugu hjá við óma
tónlistarinnar. Þeir leiddu hana inn í ríki
hamingjunnar, nokkuð sem milljónimar
hennar höfðu aldrei getað veitt henni, þótt
þær annars væru mikils megnugar.
„Ég elska tónlistina af ástríðu. Þegar
ég hlusta get ég ekki um neitt annað
hugsað, og yfír mig færist líkamleg
vellíðan. Þetta er ekki draumaástand,
en svo dásamleg hamingjutilfínning, að
það er sárt að vakna til veruleikans
aftur. Það er undarlegt og óútskýranlegt,
að streyma svona inn í hið óþekkta, en
það er jafnframt svo dásamlegt, að í
þvíástandi vildi égdeyja. “
Líf hennar var tónlistin. Dagarnir líða í
eftirvæntingu eftir listakvöldunum og ferðir
hennar liggja til nýrra ópemhúsa eða tón-
leikasala. Hún á nær eingöngu bréfaskipti
við tónlistarfólk og útgefendur, innanlands
og utan. Aðeins tónlistarflytjendur og unn-
endur eru gestir í húsi hennar, og vekja
aðeins áhuga hennar sem slíkir. Og á einu
slíku listakvöldi birtist í húsi ekkjunnar frú
Meck, eins konar ný mannsímynd. Frúin
hafði fullyrt, að hún hefði hætt að láta sig
dreyma þegar hún var 17 ára, en nú sekkur
hún sér niður í dýpstu drauma lífs síns.
Hún opnar faðminn fyrir nýjum guði, sem
fyrir kraftaverk er kominn í hús hennar.
Og þótt þessi nýi guð beri jarðnesk nöfn,
verður hann, eins og aðrir guðir, fjarlægur
og ósýnilegur, og aðeins þekkjanlegur í
verkum sínum ...
ÞrjárKonur!
LÍFITÓN SKÁLDSIN S
„Þérsjáið, mín kæra vinkona, aðþrátt
fyrir nokkum aldur samanstend ég af
mótsögnum, og órólegvr hugvr minn
getur hvorki fundið ró í trúarbrögðum
né heimspeki.
Ef tónlistinni væri ekki fyrir að fara,
gengi maður af vitinu ..."
Þetta em meira en aðeins orð í munni
Tjækovskys. Þetta er sár reynsla ótal skap-
andi sálna, sem hafa rambað á barmi ör-
Moskvu, 30. desember 1876.
Háæruverðugi Pjotr Iljitsch!
Leyfið mér að færa yður mínar innilegustu þakkir fyrir það, hve fljótt
þér urðuð við bón minni. Mér finnst ekki við hæfi að tjá yður hrifningu
mína yfir verkum yðar, þér eruð örugglega vanir öðruvísi lofi, svo að
virðingjafn lítillar manneskju og ég er í heimi tónlistarinnar hlýtur að
koma yður hlægilega fyrir sjónir. En mér er gleði mín svo dýrmæt, að
hún má engum virðast skopleg.
Þess vegna vil ég aðeins biðja yður að trúa mér þegar ég segi, að
tónlist yðar geri lífið auðveldara og þægilegra fyrir manneskjur eins
ogmig.
Karli Georg Otto von Meck. Þar með hófust
tímar mikillar baráttu. Því þótt Meck væri
frábær verkfræðingur var hann alls ekki
framkvæmdasamur maður. Hann hafði þá
framsýni til að bera, að hann sá öld jám-
brautanna fyrir, ogdreymdi um járnbrautar-
teina um Rússland þvert og endilangt.
En það kom í hlut konu hans að gera
honum Ijóst, að hann gæti sjálfur orðið til
þess að gera draum sinn að vemleika. Til
að geta helgað sig því varð hann að segja
upp stöðu sinni, sem hafði tryggt lífsviður-
væri þeirra, þó lítil væri. Þetta þýddi óvissu,
oig stundum jafnvel neyð. Frú Meck tók
fjármál heimilisins í sínar hendur, örvaði
mann sinn til vinnu við hugðarefni sín, og
sá til þess, að hann sýndi réttum aðilum
hugmyndir sínar. Innan fárra ára var helm-
ingur allra járnbrauta Rússlands í höndum
Mecks. Þegar frúin missti mann sinn var
hún ein erfingi gífurlegra auðæfa.
TÓNLISTINVAR
ástríðaHennar
Hún var orðin ein voldugasta og auðug-
asta kona í Evrópu. Sem eiginkona hafði
hún einnig rækt skyldur sínar, og eignast
eitt barn á ári. Þau elstu fæddust í bág-
bornum húsakynnum, en þau yngri í glæsi-
legri höll í besta hverfí Moskvuborgar. Frúin
væntingarinnar. Aðeins eitt skref dygði til
að útiloka afturhvarf til hins svokallaða
eðlilega lífs. Vitfírringin gerir vart við sig,
hinsta, en jafnframt eina athvarfíð í óendan-
legum þjáningum. Schumann, Donizetti,
Smetana, Duparc, Hugo Wolf...
Það er mikið erfiðara að lýsa persónu
Tjækovskys en frú Meck. Sál hans er ótrú-
lega tilfínninganæm, viðkvæm og blíð. Allt,
sem gerist í lífí hans, skilur eftir spor sín
í henni. Og hún er svo veikbyggð, að hún
hefur ekki þann kraft, sem til þarf til að
veija sig. Sál hans er kvenleg sál. Kannski
er þar að fínna skýringu á verkum hans
og ævi. í lífínu dróst Tjækovsky ekki að
konum, heldur að karlmönnum. Það var
eins og sál hans hefði lent í karllíkama fyrir
mistök. Það var grimmur leikur náttúrunnar
og hörmuleg mistök í veröld, sem ofsótti
þá, er þannig voru úr garði gerðir. Þeir
voru þvingaðir í felur, með særandi at-
hugasemdum og jafnvel með laganna bók-
staf, svo þeir forðuðust samskipti við annað
fólk. En getur tónlist verið karl- eða kven-
legs eðlis? Þessi spurning kann að virðast
hjákátleg við fyrstu sýn. En er ekki allt hér
á jörðu tvíkynja? Enginn karlmaður er 100%
karlmaður, og engin kona 100% kona.
Manneskjan er flókin og óskiljanleg sköpun-
arvera, sem byggir á eðli beggja kynja, í
mismunandi hlutfalli. Af hveiju skyldi ekki
12