Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1987, Blaðsíða 13

1
nænngarfræða benda til að Omega-3 fítusýr-
ur geti hamlað gegn hjarta- og æðasjúk-
dómum á ýmsa vegu og þá mun öflugar en
áður var þekkt um plöntuolíur. Mesta athygl-
in hefur beinst að áðumefndum EPA og DHA
fitusýrum úr Omega-3 hópnum sem eru þær
fjölómettuðustu í fískfítunni.
Rannsóknir sem nýlega hafa verið kynntar
í ýmsum lækna- og vísindatímaritum benda
til jákvæðrar verkunar fískfítu:
a. Vegna lækkunar heildarblóðfítu í blóð-
vökva.
b) Vegna lækkunar heildarkólesterólsmagns
í blóðvökva.
c) Vegna lækkunar LDL*-kólesteróls í blóð-
vökva (því minna, því betra).
d) Vegna hækkunar HDL*-kólesterólsmagns
í blóðvökva (því meira, því betra).
e) Vegna minni samloðunar blóðflagna (því
minni, því betra) og lengri blæðingartíma
(því lengri, því betra upp að vissu marki).
f) Vegna myndunar jákvæðra fítusýruhorm-
óna eins og Prostaglandins-I3 og
Thromboxans-A3 (því meir, því betra).
g) Vegna lækkunar á neikvæðum fitusýru-
hormónum eins og Thromboxan A2 (því
minna, því betra).
Ein fítusýra af Omega-3 gerð (linolenik-
fítusýran) fínnst í litlum mæli í flestum
plöntuolíum. Ekki verður rætt sérstaklega um
hana hér þar sem hún fylgir að mestu leyti
sömu efnaferlum og sérkennandi fítusýrur
fískfítu af Omega-3 gerð en vegna þess hve
lítið er af henni í ýmsum plöntuolíum er
vægi hennar ekki eins mikið og t.d. línólfítusý-
runnar sem getur orðið 50-70%.
Vísindamenn hafa ekki einungis rannsakað
áhrif fískfítu heldur einnig með hvaða hætti
hún verkar á líkamsstarfssemina.
Nýjar Kenningar
Ýmsir vísindamenn telja að síðustu árin
hafí þeir verið að fá niðurstöður úr rannsókn-
um sínum sem útskýra með hvaða hætti
umræddar fitusýrur úr Omega-3 og Omega-6
hópunum nýtast í efnaferlum líkamans.
Svarið virðist fólgið í hormónlíkum efnas-
amböndum, svonefndum fítusýruhormónum.
Þessi efnasambönd nefnast Prostaglandin
(PG), Leukotrien (LT) og Thromboxan (TX).
Þessi efni gegna mikilvægum stjórnunar-
hlutverkum í efnaskiptum mannslíkamans.
Þau koma m.a. við sögu í stjómun blóðþrýst-
ings, við samdrátt sumra vöðva, hafa áhrif á
líkamshita, auka eða minnka samloðun blóð-
flagna, hvetja eða minnka bólgumyndanir
(erting), örva eða letja æðasamdrátt og valda
samdrætti í lungnaberkju (asmi).
Það er því talið að í hvert sinn sem líkam-
inn þarf að hafa áhrif á stjómun áðumefndra
þátta, þurfa frumumar að mynda slík sér-
hæfð efnasambönd. Sérhver slíkur fitusýru-
hormón úr flokki PG, LT eða TX verður að
myndast í nákvæmlega réttu magni, á réttum
tíma og á þeim stað sem hann á að verka
á. Allar líkur benda því til þess að þetta séu
mjög öflug og sérhæfð efnasambönd.
Sífellt eru að koma fram nýjar rannsóknir
sem sýna fram á fjölbreytta verkan þessara
efnasambanda en það er tiltölulega stutt síðan
byijað var að rannsaka þau. Hefur orðið all-
vemleg aukning í flárframlögum til rann-
sókna á þessum efnasamböndum hin síðustu
ár, m.a. hjá lyfjaframleiðendum.
En hver em þá tengsl þessara fítusým-
hormóna og þeirrar fítu sem við neytum ?
Talið er nokkuð víst að flestar fmmur líka-
mans geti, með þeim lífefnafræðilegu ferlum
sem þar em, búið til áðumefnd efnasambönd
úr Omega-3 og Omega-6 fítusýmm. Sá mun-
ur er þó á að mismunandi og jafnvel andstæð
verkan fæst við myndun þessara efnasam-
banda úr mismunandi fítusýmhópum.
Það sem talið er að gerist er í stuttu máli
að fítusýmr úr fæðufítu em teknar upp í
fmmuhimnur líkamans. Þar em fítusýrumar
geymdar og ef fruman þarf á þeim að halda
til efnasmíða, taka ensím til við að umbreyta
þeim í hin ýmsu efnasambönd. Mótast efn-
asmíðin af því hvaða tegundir fítusýra er
fyrir í frumuhimnunum. Þannig myndast áð-
umefndir efnahópar eins og PG, LT og TX.
Á mynd 1 er sýnt hvemig talið er að sérkenn-
andi fitusýmr mismunandi fæðufítu umbreyt-
ast endanlega í fitusýmhormóna.
Til að jafnvægi haldist og rétt hlutfall
mismunandi fítusýmhormóna myndist, svo
röskun á efnaskiptum eigi sér sfður stað,
hafa ýmsir vísindamenn fullyrt að almenning-
ur ætti að neyta meira fískmetis. Telja margir
rannsóknamenn að lýsi geri sama gagn.
Mjög þekkt dæmi um verkan Omega-3 fitu-
sým og hormón afleiðu hennar er EPA
fítusýran úr fískfítu. Á mynd 1 er sýnt hvem-
ig EPA er talin vera forveri fyrir efnasambönd
eins og óvirkan blóðstorknunarþátt TX-A3
og einnig PG-I3 sem talin er að vinni gegn
samloðun blóðflagna sín á milli og við æða-
veggi (4,5,6,).
Einnig er sýnt hvemig Omega-6 fítusýmr
úr plöntuolíu mynda í meira mæli virkan
*) LDL og HDL eru fítukimi sem hjúpuð eru próteini
í meltingarvegi svo að fítan geti leyst í blóðvökvanum
og flust um líkamann. LDL fítuprótein er talið bera kó-
lesteról til fruma líkamans en HDL fítuprótein frá þeim.
storknunarþátt TX-A2 ásamt PG-I2 sem ekki
er talin vera eins virkur og áðumefnt PG-I3.
Það var þvi áður en PG-I3 uppgötvaðist
að miklar umræður fóm fran. um um lækkun
TX-A2/PG-I2 hlutfallsins. Það var þá talið,
að til að fyrirbyggja fítuútfellingar í kransæð-
um, ætti að reyna að lækka TX-A2 en auka
PG-I2 verkan. Stóra spumingin var hvemig.
Það var þó eitt orðið ljóst á þessu stigLí
umræðunni, menn vom famir að huga að
öðm en áðumefndu F/M hlutfalli þ.e., T'X-
A2/PG-I2 hlutfallinu.
Rannsóknir á Lækkun
TX-A2/PG-I2 HLUTFALLI
Blóðflögur hafa þann eðlislæga eiginleika
að geta festst innan á æðavegg við vissa
ertingu. Ýmis önnur efnasambönd í blóði
geta líka loðað við æðaveggi, eins og t.d.
kólesteról. Þetta er m.a. talið vera eðlilegur
þáttur í viðgerð á æðaveggjum.
Þessari samloðun virðist m.a. vera stjómað
með myndun TX-A2 úr blóðflögum eins og
áður hefur verið minnst á. Efnaferlið er talið
vera í grófum dráttum með þeim hætti að
linólfitusýran myndi millistig í líkamanum,
arakídonfítusýmna sem er forveri fyrir TX-A2
og PG-I2 (mynd 1). Ensím í frumuhimnum
stjóma þessari efnasmíð.
Ef TX-A2 myndun er mikil getur það vald-
ið æðaþrengslum þar sem blóðflögumar
kekkjast saman og mynda kransæðastíflu eða
blóðtappa og valda þannig hjarta- eða heilaá-
falli.
Sem betur fer vinnur PG-I2 myndun í
æðaþeli á móti þessu. Það er því ekki að
ástæðulausu að samspil þessara fitusým-
hormóna sé víða undir smásjánni.
Þegar kenningar um efnaferli línólfítu-
sýmnnar (mynd 1) lágu fyrir, studdar niður-
stöðum ýmissa rannsókna (7) hvatti það
ýmsa vísindamenn til dáða í nýjum rannsókn-
um. Reynt var að hafa áhrif á lækkun TX-A2
og þar með TX-A2/PG-I2 hlutfallsins með
breytingum á fítusamsetningu í fóðri tilrauna-
dýra. Var talið að lækka mætti að sama skapi
samloðun blóðflagna.
Fæðutilraunir með dýr, þar sem magn
plöntuolía (linólfitusým) er aukið miðað við
aðrar fitusýmr, hafa sýnt takmörkuð áhrif
þar sem bæði TX-A2 og PG-I2 lækkuðu svip-
að, þ.e. hlutfallið hélst óbreytt. Virtust ekki
eiga sér stað sérvirk áhrif til lækkunar TX-A2
í blóðflögum né til hækkunar PG-I2 í frumum
í æðavegg (7,8).
Aðrir vísindamenn telja hins vegar að of
mikið Omega-6 fítusýra í fæðufítu leiði til
ofgnóttar arakídonfítusým og þar með of-
gnóttar TX-A2 og annarra neikvæðra fítu-
sýmhormóna (9).
Mun jákvæðari niðurstöður fengust með
notkun fiskfítu eins og áður hefur verið bent
á og kom í ljós að Omega-3 fítusýmmar virt-
ust geta fylgt öðm efnaferli til myndunar
annarra efnasambanda en TX-A2 eða PG-I2
(10).
Einnig hafa aðrar niðurstöður fengist úr
dýratilraunum en úr tilraunum á fólki sem
neytt hefur fískfítu, t.d. hindraði EPA fítusýr-
an myndun TX-A2 mun meira í blóðflögum
manna en rotta (5).
HVERNIG VERKAR HVAÐ ?
Nokkrar deilur hafa staðið yfír milli
vísindamanna um það hvemig fískfíta lækki
á sérvirkan hátt TX-A2 virkni. Danskur
vísindamaður að nafni Jöm Dyerberg sem
er einn þeirra sem fyrstur hóf rannsóknir á
blóðfítu eskimóa í Grænlandi, heldur því fram
að jákvæð verkan EPA sé m.a. vegna mynd-
unar PG-I2 líks efnasambands, PG-I3, sem
er talið vinna öflugar gegn blóðtappa en
PG-I2. Dyerberg telur að TX-A2 mjmdist í
mun minna mæli við neyslu EPA og að einn-
ig myndist annað Thromboxan, TX-A3, sem
er óvirkt sem storknunar- eða samloðunar-
þáttur. Tilraunir sem framkvæmdar hafa
verið á framum og vefjasýnum úr fólki hafa
sýnt fram á myndun PG-I3 (5,6). Ekki hefur
tekist að sýna fram á þetta með ýmsum til-
raunadýrum og virðist vera um að ræða
mismun á efnaskiptaferlum í fólki og tilrauna-
dýrunum (5).
Mælingar á þvagi fólks sem neytt hefur
mikils magns lýsis eða fískolíu (40 ml/dag
eða 5 msk.) hafa leitt í ljós efnasambönd sem
myndast hafa við niðurbrot PG-I3. í sömu
einstaklingum hefur mælst minnkandi sam-
loðun blóðflagna og aukinn blæðingartími.
Sannanir fyrir myndun þessa kröftuga
efnasambands PG-I3 sem verkar sem blóð-
þynningarefni geta verið mikilvægar til að
útskýra þau efnaferli sem minnka líkur á
myndun blóðtappa við neyslu á Omega-3 ríku
fæði eins og lýsi eða fiski, að ekki sé minnst
á áhuga lyfjaframleiðenda á framleiðslu slíkra
efnasambanda eða efna sem örva myndun
þeirra.
Sumir vísindamenn telja að PG-I3 sé ekki
eins virkt og af er látið en telja að jákvæð
áhrif fískfítu séu fyrst og fremst fólgin í
lækkun á TX-A2 myndun blóðflagnanna (11).
Hvað sem deilum vísindamanna líður eru nið-
urstöðumar að öðru leyti nokkuð samhljóða
(mynd 1):
(A) Fitusýrur fískfítu virðast eiga greiðan
aðgang að geymslustað í frumuhimnum líka-
mans og keppa þar við Omega-6 fitusýrur
úr plöntuolíum og hafa betur.
(B) Ennfremur virðist vera samkeppni milli
Omega-3 og Omega-6 fitusýra úr frumuhimn-
um um ensímakerfin og hafa Omega-3
fítusýmr betur þar líka.
(C) Að lokum eru það efnin sem eru búin
til úr fitusýrunum. Fitusýruhormón efnasam-
böndin sem myndast úr EPA og DHA fítusýr-
unum eru önnur og jákvæðari en þau sem
myndast úr plöntuolíum (6,9).
Það eru því fleiri þættir í fæðufitunni en
kólesteról og mettuð eða fljótandi fíta sem
hafa áhrif á líkamsstarfssemima og ber að
taka tillit til og er ljóst að málið er mun flókn-
ara en fítukenningin gerir ráð fyrir, jafnvel
flóknara en margir gagnrýnendur hennar
töldu. *
Þó kemst maður vart hjá því að hugsa til
þess hve glæsileg fítukenningin væri ef hún
hefði miðast meira við Omega-3 en Omega-6
fitusýrur, þ.e. fískfítu en ekki plöntuolíur -
bæði m.t.t. virkni og hve mun minna magn
fítu virðist þurfa af þeirri fyrrnefndu - ásamt
íjölda annarra þátta sem hæfileg neysla á
Omega-3 auðugri fítu virðist einnig hafa áhrif
á ef trúa má niðurstöðum vísindamanna í fítu-
efnafræðum.
ÝMSAR RANNSÓKNIR Á
ÁHRIFUM FITUEFNA Á LÍK-
AMSSTARFSEMINA
Athyglisvert dæmi hér um eru rannsóknir
sem framkvæmdar hafa verið á efnafræði-
stofu Raunvísindastofnunar Háskóla íslands
(RHÍ).
Þar hafa verið kannaðir ýmsir aðrir þættir
en áður hefur verið minnst á, þ.e. áhrif streitu
á hjörtu tilraunadýra. Það sem getur gerst
við mikið streituálag er að hjartsláttartíðni
breytist og verður fyrir truflunum. Hjartatitr-
ingur (ventricular fíbrillation) er algeng
dánarorsök vegna streituálags og verður oft-
ast í neðri hjartahvolfum og leiðir oft til
skyndidauða. Hér er ekki um að ræða lokun
æða vegna blóðtappa eða ofgnóttar fítuefna
í blóði heldur aukningu streituhormóna sem
miðla boðum til fruma í líffærum eins og
hjarta. Eins og flestir vita er hjartavöðvinn
sem og önnur líffæri samsett m.a. úr frumum
sem eru starfrænar einingar innan líffæris-
ins. Það er því ekki óeðlilegt að rannsókn á
starfsemi hjartavöðvans sé fólgin í því að
rannsaka starfsemi frumanna.
Rannsóknir sem hafa farið fram á RHI
hafa m.a. beinst að himnum í frumum hjarta-
vöðvans þar sem ytri áhrif eins og streita
felast í því að streituhormónar lenda á frumu-
himnunum og berast svo boð þaðan inn í
frumuna og valda svörun.Talið er að svörun-
in sé háð m.a. þvi hvemig fítusýrusamsetning
er í frumuhimnunni.
Því hafa rannsóknimar við RHÍ m.a. beinst
að breytingum í samsetningu fítusýra í himn-
um hjartavöðvans við streituálag hjá mismun-
andi fæðuhópum tilraunadýra og þol þessara
hópa gegn mismunandi streituálagi.
I upphafí þessara rannsókna komu í ljós
marktækar breytingar á fitusýmsamsetningu
frumuhimnanna (12). Um tíma stóð mönnum
ekki á sama og var jafnvel talið að lýsi gæti
verið varasamt vegna svo veigamikilla breyt-
inga. Nú er talið að um jákvæðar breytingar
sé að ræða.
Til að gera langt mál stutt má segja að
helstu breytingamar sem verða á fítusýru-
samsetningu himna hjartavöðvans í þeim
fæðuhóp sem fékk Omega-3 ríkasta fóðrið
(10% lýsi) séu þær að Omega-6 arakídonfitu-
sýrunni er marktækt skipt út fyrir EPA og
DHA. Til dæmis jókst DHA fítusýran um
allt að helming í himnum í hjarta þeirra dýra
sem lifðu af streituálag vegna noradrenalín
gjafar í 15 daga (13).
Þetta telja vísindamenn við RHÍ geta staf-
að af því, að jákvæð aðlögun eigi sér stað
með upptöku DHA í himnumar, umfram upp-
töku á fítusýmm úr Omega-6 hópnum.
TILGÁTUR VÍSINDAMANNA UM MYNDUN MISMUNANDI FITUSÝRUHORMÓNEFNASAM-
BANDA ÚR FISKFITU OG PLÖNTUOLÍUM OG UM SAMKEPPNIFITUSÝRA í ÞEIM EFNAFERLUM.
FÆÐUFITA; Omega-3 fitusýrur úr fiskmeti (EPA).
Omega-6 fítusýrur úr plöntuolium (Llnólfitusýra).
(A)
Flytjast til frumuhimna i líkamanum.
(samkeppni um geymslustað)
Mynd 1
Fitu8ýrur í frumuhimnum: EPA úr fískmeti víkur burt Arakídonfítusýrunni sem myndast úr Línólfítu-
sýrunni.
Omega-3
og
Omega-6 í frumuhimnum.
(B)
samkeppni um
----ensímakerfín - —
(C) Fitusýruhormónar sem myndast úr EPA
fítusýrunni:
TX-A3 og PG-I3
(C) Fitusýruhormónar sem myndast úr Arakídón-
fítusýrunni:
TX-A2 og PG-I2
Thromboxan (TX) A2 gerðin hvetur samloðun blóðflagna. TX-A3 gerðin er talin vera
allt að því óvirk sem samloðunarþáttur.
Prostaglandin (PG) 12 gerðin vinnur gegn samloðun blóðflagna, PG-I3 er talin vera
mun virkari.
Arakídonfítusýran er mynduð úr Línólfítusýrunni sem mikið er af í ýmsum plöntuolí-
um. Arakídonfítusýran er því eins konar millistig milli Línólfítusýrunnar og fítusýru-
hormóna myndaða úr henni.
Kornolía. Árleg sala á henni er um hálf niilljón tonna. Kornolía er notuð til steik-
inga, í salöt, smjörlíki ofl. Skyldi salan minnka í kjölfar nýrra rannsókna?
T
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. JÚNl 1987 13