Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1988, Qupperneq 8

I tíska skáldið — og á það einkum við um
j einstaklingshyggju hans og afstöðuna til
i náttúrunnar. En það er ekki fyrr en með
. Fjölnismönnum (um 1830) að rómantíkin
i skýtur hér rótum, breiðir úr sér og blómstr-
j ar. Hún ber líka sín fegurstu blóm hérlendis
strax þá — í kvæðum Jónasar Hallgrímsson-
ar (1807—45). Jónas var, eins og allir vita,
mikill fagurkeri með rómantískt eðli; stór-
brotinn listamaður, ofurnæmur hugsjóna-
og tilfinningamaður sem undir áhrifum frá
Heine (1797—1856) og síðrómantískri rót-
tækni vann íslenskri menningu ómetanlegt
gagn. Hafði þetta „óskabam gæfunnar"
(eins og Jóhann Sigurjónsson nefnir Jónas
frænda sinn í ljóði) gríðarleg áhrif með
skáldskap sínum og lífshugsjónum — mörk-
uðu kvæði hans tímamót f íslenskum
bókmenntum. Frá og með Fjölnismönnum
var rómantíkin hérlendis líka bundin óijúf-
anlegum böndum við þjóðfrelsisbaráttuna
og viðreisn andlegra verðmæta fornra.
Samtímamenn Jónasar og þeirra Fjölnis-
manna hér á íslandi tóku rómantíkinni
fálega, en hún sigraði léttilega næstu
skáldakynslóð, sem gaf henni þjóðlegri ein-
kenni og tengdi haná enn frekar sjálfstæðis-
baráttunni.
Og öll þekkjum við helstu fulltrúana:
Alþýðuskáldin Bólu-Hjálmar (1796—1875)
og Sigurð Breiðfjörð (1798—1846), skáld-
sagnahöfundinn Jón Thoroddsen
(1818—68), karlmennið Grím Thomsen
(1820—96), lífslistamanninn Benedikt
Gröndal (1826—1907), tilfinningamanninn
og frelsisunnandann Gísla Brynjólfsson
(1827—88), bölsýnismanninn Kristján Jóns-
son (1842—69), hagyrðinginn Pál Ólafsson
(1827— 1905), lærdómsmanninn Steingrím
Thorsteinsson (1831—1913), sálma- og
þjóðskáldið Matthías Jochumsson
(1835—1920) og leikskáldið Indriða Einars-
son (1851-1939).
Rómantísk mynd af elskendum eftir Anselm Feuerbach, byggð á Hinni guðdóm-
legu kómedíu Dantes. I rómantíkinni voru ástir gjarnan óhamingjusamar,
elskendum var stíað í sundur eða dauðinn aðskildi þá.
V
En hveijir eru þá mestir Byronistar (bær-
onistar)? í íslenskum bókmenntum — hveijir
eru helstu lærisveinar hans hérlendis og
boðberar? Þá hlýtur að vera að finna meðal
ofantalinna skálda! Jú, lærisveinamir eru
helstir þeir Grímur, Gísli, Gröndal og Krist-
ján Jónsson fjallaskáld, og þýðendur Byrons
myndasögu og bókmenntum Evrópu allt frá
lokum 18du aldar og fram yfir miðja þá
nítjándu. Mótaði hún alla hugsun, menningu
og listir þessa tímabils.
Rómantíkin er ekki skýrt afmörkuð heild;
hún ratar víða, á löngum tíma og rúmar
margt misjafnt. Hún er einskonar samheiti
yfir margar mismunandi-skyldar uppreisnir
gegn eldri viðurkenndum og ríkjandi hug-
myndum. Hún er andsvar við upplýsinga-
stefnunni/fræðslustefnunni (og nýklassís-
ismanum), sem á sínum tíma leiddi
Evrópubúa út úr hindurvitni galdraaldar og
boðaði trú á skynsemi mannsins og getu
hans til að búa sér hinn albesta heim. Ró-
mantíkin dró slíka jarðbundna bjartsýni í
efa (sem Voltaire o.fl. höfðu raunar áður
hafíst handa við); boðaði afturhvarf til nátt-
úru, dýrkun skáldlegs ímyndunarafls,
endurmat á sambandi náttúru og manns,
boðaði notkun tákna oggoðsagna, frumleika
og ójarðneska ímyndun, boðaði hetjudýrkun,
snillingsdýrkun, einstaklingshyggju; æðri
sannleika en bókstafí og mannvit, boðaði
þjóðfræðidýrkun, miðaldadýrkun, lýðfrelsi,
mannréttindi, tilfínningahita, tvísæi og „íde-
alíseraða" ást. Rómantíkin var nátengd
frelsishugsjónum 19du aldarinnar — þjóð-
frelsisbaráttu hennar — og uppreisn
borgarastéttarinnar gegn aðli, klerka- og
lénsveldi Evrópu:
„Listamenn rómantísku stefnunnar
lögðu áherslu á tilfinningamar, boð-
uðu gjaman ftjálsræði og uppreisn
gegn ríkjandi reglum, dýrkuðu villta
náttúru og framandi umhverfi,
hneigðust að öllu óttalegu eða jafn-
vel djöfullegu en voru þó að jafnaði
vel kristnir og dáðu kristilega dul-
fræði. Nóttin og dauðinn, grafir og
rústir verða þeim að yrkisefnum,
draumheimar eru þeim hugstæðir.
Yrkisefni þeirra eru sótt til sögunn-
ar. Hið rómantíska skáld dýrkar
hetjuna og heimssýnin er byggð á
sjálfinu og spennunni milli frelsis og
nauðsynjar. Hugmyndaauðgin er
sterkasta afl ofurmennisins og ílista-
verki sem skapað er af ofurmenninu
rís mannsandinn hæst."
... segir í formála Kristins Jóhannessonar
að Kvæðasafni Benedikts Gröndals — eins
merkasta fulltrúa stefnunnar hérlendis.
Meðal áhrifamestu skálda rómantísku
Þunglyndisleg rómantíkin í verkum Arnolds Böcklins hitti beint í mark á sínum
tíma. Hér er ein af myndum Böcklins: Hús við hafið. Svartklædd mannvera er
látin undirstrika dapurlega stemmninguna.
stefnunnar í Evrópu er Goethe, Schiller og
Heine í Þýskalandi, Rousseau og Victor
Hugo (höfundur Vesalinganna) í Frakk-
landi, Púsjkín í Rússlandi og þeir Words-
worth, Coleridge, Shelley, Keats, Walter
Scott og Byron á Englandi.
Til Norðurlanda bárst rómantíkin
snemma — einkum frá Þýskalandi — en
Byron varð þó bráðlega meðal áhrifamestu
utanaðkomandi hugmyndasmiða. Meðal
helstu rómantíkera í bókmenntum Norður-
landa eru Henrik Steffens heimspekingur
(brautryðjandi), dönsku skáldin Oehlen-
schláger, Grundtvig og H,C. Andersen,
Svíinn Tegnér og Norðmaðurinn Henrik
Wergeland.
Á íslandi er Bjami Thorarensen
(1786—1841) yfirleitt talinn fyrsta róman-
á íslensku em einkum Steingrímur og Matt-
hías.
Byronískt þunglyndi og veraldarharmur
orkuðu sterkt á Gísla og Kristján, svo og
lífsleiðinn, treginn og tilfinningasemin.
Frelsishugsjón, fegurðardýrkun og róman-
tískt æði Byrons mótuðu einnig líf og
skáldskap Gísla og Benedikts. Ahrifin á
Grím eru svipuð. Vonbrigðin og ólundin
mótuðu elst.a skáldskap hans — t.d. fyrsta
lcvæði hans „Ólund“ sem hann samdi á af-
mælisdegi sínum 1862. Grímur skrifaði líka
fyrstur manna á Norðurlöndum ritgerð um
Byron og skáldskap hans, sem hann fékk
meistaranafnbót fyrir og síðar doktorsnafn-
bót (1854) — og í framhaldi af því ríflegan
styrk til ferðalaga um Evrópu. Tengsl Byr-
ons við Grikki eiga einnig sinn þátt í áhuga
Gríms á grískum bókmenntum og klassísk-
um fræðum.
Matthías Jochumsson þýddi m.a. hið
mikla sagnakvæði Byrons, Manfred, á
íslensku. Ekki er rúm hér til að birta þýðing-
una, en um þann starfa að snúa Byroni á
móðurmálið hefur Matthías sagt:
„Þá og lengi síðan vantaði mig alla
eirð og festu til alvarlegra andlegra
starfa — nema stöku þýðinga og
tækifæriskvæða, einungis ein afþýð-
ingum, sem ég samdi þann vetur
[1871—1872], bar langt af öðrum;
ég meina þýðing Manfreds eftir
Byron. Hún lýsir nokkuð mínum
skapbrigðum þá, því að það rit hins
geðstóra Bretaskálds var einmitt eft-
ir mínu höfði og heilsufari, og aldrei
hefur íslensk tunga eins leikið mér á
vörum."
Annar helsti þýðandi Byrons á íslensku
er Steingrímur Thorsteinsson, og skulum
við láta hér fylgja ummæli hans um skáld-
skap Byrons:
„Nær því allur skáldskapur Byrons
ber á sér einhvern dimman og mikil-
fenglegan sorgarsvip, eins og hann
hafði skaplyndi til; Goethe sagði, að
„hann væri innblásinn af anda sorg-
arinnar". Sumt er að vísu í Ijóðmæl-
um Byrons ekki áiður en lífi hans,
sem fremur er undrunarvert en eftir-
breytnisvert, og sumt vítavert, t.a.m.
óánægjan með heiminn, mannhatrið,
örvæntingin, guðlastið o.s.frv., en þó
er fegurðin og andagiftin svo yfir-
gnæfandi, að fátt mun mega fmna,
er við þann skáldskap jafnast. Hug-
myndirnar eru djarfar, tilfinningarn-
ar næmar og brennandi, mælskan
óþijótandi, orðavalið fagurt og
óskeikult eins og hjá gullaldarskáld-
um Grikkja og Rómverja. Um frelsi
hefur Byron kveðið svo fagurt, að
fátt mun vera í fornum eða nýjum
kveðskap, sem þar við jafnist, enn
ekkert, sem því tekur fram ..."
Einnig má vel halda því fram að sögu-
kvæði Byrons (einkum Don Juan) og
frásagnartækni — einkum meinfyndi hans
og beiting háðs, skop hans og kaldhæðni —
hafí haft nokkur áhrif á Þorstein Erlingsson
og Stephan G. og vissulega höfðu lífsmáti
og lífsskoðanir Byrons mikil áhrif á mörg
ný-rómantísku skáldin og fleiri ofvita á
fýrstu tveimur áratugum þessarar aldar:
t.d. Jónas Guðlaugsson, Jóhann Jónsson og
Stefán frá Hvítadal — sem taldi sér til tekna
að vera haltur „eins og Byron lávarður".
VI
Eins og ljóst má vera af því sem þegar
hefur verið sagt, þá er Byron ekki það ótví-
ræða stórskáld og andans mikilmenni sem
fyrstu sporgöngumenn hans vildu vera láta.
Lífshlaup Byrons og skáldleg örlög, sem
rímuðu vel við tilfinningar tímans,, báru
nafn hans og áhrif víðar en skáldskapurinn
gaf tilefni til. Það skerpti og ímynd þessa
tilfínningaríka uppreisnarmanns — og jók
áhrifamáttinn — að hann var fæddur aðals-
maður — aristókrat.
Nú á dögum hefur margsinnis verið bent
á að kvæði hans og leikbókmenntir eru
engin kennileiti í bókmenntasögunni — verk
hans ollu engum straumhvörfum. Skáld-
skapur Byrons er fallegur og andríkur, en
hann ristir sjaldnast mjög djúpt og er fátæk-
ur á ný eða síung sannindi. Ahrif hans voru
þó mikil — meiri en nokkurs annars skálds
rómantísku stefnunnar á Bretlandseyjum.
Og nú er algengt að sjá goðsögnina um
Byron lávarð barða niður í nýskrifuðum
enskum bókmenntasöguritum. Eg les til að
mynda í víðlesinni bók um enskar 19du ald-
ar bókmenntir (frá 1983) að Byron hafi —
þrátt fyrir áhrif (til góðs eða ills) á Púskín,
Disraeli, Dickens, Tennyson og Oscar Wilde
— allt í senn verið „dólgrómantískur", sjálf-
hverfur, hjátrúarfullur, illa þokkaður og
haldinn óbifanlegri sjálfsblekkingu; hé-
gómagjamt og sjálfselskt hirðfífl í höllu
samtíðar sinnar, og skáld eftir því — of-
metinn blekkingarmeistari.
Nú er líka oft vitnað í fræg orð skáldsins
T.S. Eliot (1888—1965), sem lítið álit hafði
á lávarðinum: „Byron fómaði sjálfum sér í
að skapa hlutverk fyrir sig sjálfan að leika“
— mun þetta sagt honum til háðungar. En
þá skulum við hafa það í huga að dómur
stórskálds um annað stórskáld segir yfir-
leitt meira um þann sem mælir en þoland-
ann. Var það ekki T.S. Eliot sem sagði að
Hamlet væri „. . . listrænt séð, sannarlega
axarskaft" („... most certainly an artistic
failure“)? Hveiju má þá treysta?
Höfundurinn er cand.mag. í Islenskum bók-
menntum.