Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1988, Blaðsíða 8

Bandaríski sölumaðurinn Jack Angel, sem örkumlaðist þegar kviknaði í honum
í svefni.)
Stigmata
Fjölmörg dæmi um áverka á fólki eru þekkt sem ekki hefur tekist að rekja til „eðlilegra“
orsaka, svo sem stigmata. Stigmata er sár, sem myndast með óútskýrðum hætti á höndum,
enni eða síðu. Sár þessi, sem minna á sár Krists á krossinum, eru einkum þekkt meðal
heittrúaðra kaþólikka. Oft fylgir stigmata viðkomandi mestan hluta ævinnar og er ekki unnt
að græða sárin. Dæmi um einstakling með stigmata er bæverska konan Teresa Neumann.
Árið 1926 opnuðust fyrst sár á síðu hennar, enni og höndum. Sár þessi opnuðust síðan á
hvetjum föstudegi, þar til hún lést árið 1962. Mælt er, að hún hafi talað aramísku í leiðslu-
ástandi.
Menn greinir eðlilega á um, hver kunni að vera skýringin á stigmata. Sumir telja að um
blekkingar sé að ræða, trúaðir halda sig við þá skýringu að fyrirbærið sé kraftaverk, og
enn aðrir halda því fram að stigmata stafi af hugsýki eða taugaveiklun á háu stigij er haft
geti slík áhrif.
Eldganga
Segja má að til séu eins konar andstæður við þá sem verða fómarlömb sjálfvakins bruna,
en það er fólk sem virðist ónæmt fyrir eldi. Þekktustu t'ilfelli af þessu tagi eru eldgöngur
sem tíðkast hafa víða um heim frá alda öðli. Eldganga fer þannig fram að fólk gengur eft-
ir nokkurra metra langri gryfju (venjulega að undangengnum helgiathöfnum) sem í er glóð-
hitaður grjótmulningur, allt að 430°C heitur. Fyrirbæri þetta hefur þótt í ótrúlegra lagi og
Georg Sandwith sem var landstjóri á Suvaeyju í Fijii-eyjaklasanum á fyrri hluta þessarar
aldar lýsir þannig viðbrögðum Evrópubúa, er hann sá eldgöngu í fyrsta sinn:
„Hann viðurkenndi, með tregðu þó, að eldgangan væri ekki blekking því hann hafði kast-
að einhvetju í eldgryfjuna sem fuðraði samstundis upp. Hann var hins vegar eindregið þeirr-
ar skoðunar að stjómin ætti umsvifalaust að banna svona athæfi! Þegar hann var inntur
eftir því, hvers vegna eldgangan færi svo mjög í taugamar á honum svaraði hann því til, að
hún væri ekki í samræmi við uppgövanir nútímavísinda. Þegar ég benti honum á að rann-
sóknir að fyrirbærinu kynnu að veita okkur einhverja nýja þekkingu, varð hann ævareiður
og strunsaði burt. “
Sennilegt er að fyrirbæri þetta eigi sér bæði sálrænar og eðtisfræðilegar skýringar.
Urðarmáni
Skýrt var frá hrollvekjandi atburði í tímaritinu Fate árið 1961. Maður nokkur vaknaði
upp við óp konu sinnar, og kom að henni liggjandi á gólfinu — í Ijósum logum, og var eld-
hnöttur í lausu lofti fyrir ofan hana. Manninum tókst að slökkva eldinn með hjálp nágranna,
en konan lést af völdum brunasára. Engir hlutir höfðu orðið fyrir skemmdum í herberginu
þar sem atburðurinn átti sér stað. Þessi frásögn minnir óneitanlega á hið sérkennilega fyrir-
bæri sem nefnist urðarmáni.
Urðarmáni er eins konar glóandi kúla sem ýmist þmmir kyrr í loftinu eða skýst af stað,
jafnvel með hvæsandi hljóði, og getur átt það til að gera óskunda — skaða fólk og valda
skemmdum.
Enginn kann að útskýra þessi fyrirbæri, en ýmsar tilgátur hafa birst um eðli þeirra,
meðal annars að þeir séu myndaður úr geysihárri rafspennu, eða ef til vill andefni. Hvað sem
þvi líður þá hefur sú hugmynd skotið upp kollinum, að urðarmánar kunni að valda sjálf-
vöktum bruna. Þeir sem styðja þessa tilgátu halda því fram, að orkurík fyrirbæri á borð
við urðarmána gætu gefí frá sér skaðlegar stuttbylgjur. Telja þeir að urðarmáni nálægt eða
hreinlega í líkama manneskju gæti brennt hana til bana með hliðstæðum hætti og kemur fram
í lýsingum á sjálfvöktum bruna. Ef til vill gæti urðarmáni í vissum tilvikum verið skaðvaldur-
inn, en þá er meðal annars þeirri spumingu ósvarað hvers vegna það er oftast eldra fólk
sem verður fyrir barðinu á sjálfvöktum bruna. Væri tilgátan um urðarmánann rétt, þá ætti
sjálfvakinn bruni að vera algengastur í fjölmennustu aldurshópunum.
BARTHOUNI
A C T A
MEDICA & PHILOSO-
PHICA HAFNIENSIA
Ann.nSyi. Sc 1672,
Qum œrnis figuris.
H A J? N I Æ,
SomrotJtts fETRI HAUBOLDAckBibl.
TfP” G«öfc.cm Got>iani »TTpogr, Rcg.
cw^clwiii.
Titilsíðan á riti Thomasar Bartholin frá
árinu 1763. I því fjallar hann fyrstur
manna um sjálfvakinn bruna sem lækn-
isfræðilegt vandamál.
af þeirru einföldu ástæðu að bindindismenn
voru sjaldgæf fyrirbæri á síðustu öldum.
Efnafræðin hefur vissulega komið til
hjálpar við lausn á ýmsum undarlegum fyrir-
bænim. Dæmi um slíkt er „eldpresturinn"
breski. Hrollur fór um sálir trúaðra þegar
eldtungur stóðu út úr klerki þessum, er
hann reyndi að slökkva á altariskertunum
með því að blása á þau. Skýringin á þessum
eldlega anda prestsins var myndun bráðeld-
fimrar lofttegundar, metans, í meltingar-
færum hans. Var orsökin rakin til sárs í
skeifugöm.
Eldfimt gas í meltingarfærum dugar þó
ekki sem skýring á sjálfvöktum bruna. Upp
á síðkastið hafa böndin borist að öðrum
orkuríkum efnum sem myndast — eða geta
myndast — í efnaskiptaferlum líkamans.
Telja t.d. sumir að viss orkurík efnasam-
bönd geti hlaðist upp í slíkum mæli, að
líkaminn verði beinlínis eldfimur og geti
fuðrað upp við vissar kringumstæður, eigi
kviknun sér stað.
Nýlegt dæmi frá Bandaríkjunum gæti
bent til þess, að eitthvað kynni að vera hæft
í síðastnefndu tilgátunni. Sölumaðurinn
Jack Angel lenti í þeirri óskemmtilegu
reynslu árið 1981, að það kviknaði í honum
í svefni. Eldurinn varð Angel að vísu ekki
að bana, en hann hlaut örkuml af. Gat brann
á bijóstkassann, hryggjarliðir sködduðust
og önnur höndin var svo illa brunnin að
taka varð hana af. David Fem, læknir sem
annaðist Angel, var sannfærður um að or-
sökin hefði verið sjálfvakinn bruni og taldi
ástæðuna óvenjuleg efnahvörf í líkamanum.
Ekki fundust minnstu ummerki um eld, þar
sem atburðurinn átti sér stað. Atburðurinn
markaði endalokin á sölumannsferli Jack
Angel og segir í grein í bandarísku tímariti
um mál þetta, að Angel sé nú lítið annað
en skugginn af sjálfum sér
Sé nú gert ráð fyrir þeim möguleika, að
bráðeldfím efni geti myndast við vissar að-
stæður í líkamanum, hveijar em þá þessar
aðstæður og hvað veldur kviknuninni? Ein
tilgátan er sú, að sjálfvakinn bruni kunni
að vera í einhveijum tengslum við breyting-
ar á segulsviði jarðar. í þessum efnum hafa
menn ekki annað fyrir sér en vissa tölfræði-
lega fylgni, sem varasamt getur verið að
reiða sig á eina sér.
Aðrir leita orsakanna í sálarástandi fórn-
arlambanna eins og fyrr var nefnt, og telja
að vonleysi, skortur á lífsvilja og jafnvel
löngun til að yfirgefa auma tilveru geti
valdið sjálfvöktum bruna (vitað er um tvö
tilfelli, þar sem sjálfvakinn bruni átti sér
stað eftir sjálfsmorð). Einnig hafa menn
reynt að tengja sjálfvakinn bruna við sálræn
fyrirbæri eða „dulræn“, og þá einkum og
sér í lagi hið forvitnilega fyrirbæri, skarkala-
drauga.
Skarkaladraugar eru fyrirbæri sem
stundum skjóta upp kollinum á heimilum
fólks með hvers kyns skarkala og fyrir-
gangi. Ýmsir hafa reynt að rannsaka skark-
aladrauga, þótt skiljanlegra sé ekki hægt
um vik og smám saman hefur það verið að
renna upp fyrir mönnum, að skarkaladraug-
ar séu að öllum líkindum ekki draugar!
Menn fóru að veita því athygli, að skarkala-
draugar eru langoftast bundnir nærveru
unglings. Eru leiddar að því getur, að sá
óróleiki í sálar- og tilfinningalífi sem oft
fylgir unglingsárunum sé með einhveijum
hætti — beint eða óbeint — valdur að skark-
aladraugnum. Þetta viðhorf hefur í raun
leitt til nýrrar skilgreiningar á hugtakinu
skarkaladraugur, og er það nú notað um
ýmsar óútskýrðar uppákomur sem virðast
tengjast vissum einstaklingum.
Sumir halda því fram að svonefndir
skarkaladraugar stjórnist af viljanum —
meðvitað eða ómeðvitað — og að sjálfvakinn
bruni sé í rauninni óhemjumagnaður „skark-
aladraugur", það er, óskaplegt uppnám og
jafnvægisleysi kvalinnar Sálar. Sé þessi til-
gáta rétt, þá er sjálfvakinn bruni „skarkala-
draugur", sem beinist gégn orsakavaldinum
sjálfum, en ekki umhverfinu. Sjálfsagt yrði
erfítt að leiða líkur að þessari tilgátu, en
vitað er um „eldlega" skarkaladrauga, sem
valdið hafa miklum skaða.
Fjórtán ára munaðarlaus stúlka, Jennie
Bramwell, sem hjón nokkur í Ontario höfðu
tekið að sér, var miðpunktur óútskýrðra
eldfyrirbæra, sem eyðilögðu svo til alla inn-
anstokksmuni á heimilinu. Jennie mun hafa
átt við sálræna erfiðleika að stríða, auk
þess sem hún hafði fengið heilahimnubólgu
er meðal annars hafði í för með sér, að
yfir hana gat komið eins konar mók eða
leiðsluástand. Jennie var eimitt í einu slíku
kasti, þegar hún benti skyndilega upp fyrir
sig og hrópaði: „Sjáið!“ Það hafði reyndar
kviknað í loftinu og ekki er að orðlengja
það, að í kjölfarið kviknaði hver eldurinn á
fætur öðrum. Þessum hörmungum létti ekki
fyrr en vesalings Jennie hafði verið send
aftur á munaðarleysingjahælið.
Við höfum nú kynnt okkur lítillega fyrir-
bæri, sem hvort tveggja í senn þykir eitt
hið ótrúlegasta — og einna best staðfest —
í hópi þeirra fyrirbæra sem menn kalla
furðuleg eða óskiljanleg. Langt er um liðið
síðan fyrst var fjallað um sjálfvakinn bruna
sem læknisfræðilegt vandamál. Sá sem það
gerði var Thomas Bartholin, í riti sínu Acta
Medica & Philosophia, sem gefið var út 5
Kaupmannahöfn árið 1673. Fyrirbæri þetta
er í raun jafn mikil ráðgáta nú og það var
á dögum Bartholins.
Höfundur er líffræðingur og kennari.
Heimildir:
Arnold, Larry E.: Human Firebals, í tímaritinu
Science Digest, The Hearst Coroporation, New
York, okt., 1981.
Marrison, Michael: Fire from Heaven, Pan Books,
London, 1977.
ii>ebelson, Harry: Human Combustion í tímaritinu
Omni, Omni Publications, New York, des. 1981.
Michell, John og Richard, Robert J.M.: Phenom-
>*na, Thames and Hudson, London, 1977
Rickard, Bob: An Outward and Visible Sign í tíma-
ritinu Unexplained, Orbis, London, 1981.
Rickard, Bob: Spontenous Human Combustion í
tímaritinu Unexplained, Orbis, London, 1980.