Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1989, Blaðsíða 6

I
UÓÐ VIKUNNAR í SJÓNVARPINU 12. FEBRÚAR
BORIS PASTERNAK
Ljóð eftirJúrí
Andrejevits Sívagó
SKILNAÐUR
Af þröskuldinum litast hann um
og þekkir ekki heimilið.
Brottför hennar var einsog flótti,
og hvarvetna eru merki hervirkja.
Öll herbergin í uppnámi,
en hann sér ekki umfang spjallanna,
afþví augu hans eru myrkvuð tárum
og höfuð hans lostið þjáningum.
Allan morguninn hafa öskrin dunið á
hlustum hans.
Er það vaka eða draumur?
Hversvegna er hann ásóttur
af hugrenningum um hafíð?
Þegar frostrósir á glugganum
fela viðáttu heimsins
er vonleysið í harminum
miklu líkara auðn hafsins.
Hún var honum jafnnákomin og kær
í hverjum andlitsdrætti
og ströndin er hafinu
í ólgandi brimróti.
Einsog sefið sekkur í öldurót
eftir stórviðrið,
þannig er ímynd hennar
sokkin í hjarta hans.
Á árum reynslunnar
þegar lífið var óbærilegt
skolaðist hún uppá strönd hans
af hafsbotni með straumi forlaganna.
Tálmar voru ótölulegir,
en hún barst með straumnum
framhjá bráðum hættum
uppá ströndina.
Nú er hún horfn,
kannski af ófúsum vilja.
Skilnaðurinn mun tæra þau,
ógæfan nísta þau í merg og bein.
Hann litast um:
þegar hún fór
umtumaði hún öllu,
hvolfdi úr hverri skúffu.
Framá kvöld ráfar hann um herbergin,
fyllir aftur skúffur
með sundurleitum tætlum
og sniðum sem hún notaði við sauma.
Þá stingur hann sig á saumnál
í hálfsaumuðu fati.
Alltíeinu sér hann hana fyrir sér
og grætur hljóðlega.
Alein í haustkápu,
berhöfðuð og skóhlífalaus,
tyggur handfylli af snjó
og berst við geðshræringu.
Trén og grindverkin
trýnast útí myrkrið.
álein í hríðinni
stendur þú á hominu.
Af hálsklútnum seytlar vatn
yfr ermarnar niðrí uppbrotin.
Dropar af þánum snjó
glitra í hári þínu.
Og Ijós hárlokkur
lýsir upp andlitið,
hálsklútinn, vöxt þinn
og þessa snjáðu kápu.
MjöIIin þiðnar á augnhárunum,
augun full af harmi,
mynd þín er brennd í hjarta mitt
með ætandi jámi.
Og auðmýktin í svip þínum
mun ævinlega búa með mér.
Hvaða máli skiptir það þá,
að veröldin er óvægin?
Þessvegna klofnar hún,
þessi nótt okkar í mjöllinni.
Og ég get ekki dregið markalínu
milli þín og mín.
En hver emm við og hvaðan komin,
þegar ekkert nema hégómahjal
er eftir af öllum þessum ámm,
og við emm ekki framar til?
ENDURFUNDIR
Bráðum þekur mjöll veginn
og hrúgast upp á þökunum.
Eg fer út til að liðka fætuma,
og við dymar stendur þú.
myndir og liggja skrif þessi og teikningar
nú í kistli hans á Þjóðminjasafni íslands á
því stigi sem hann skildi við þær. Hann
safnaði jafnframt sögum, lagði Jóni Áma-
syni til nokkrar ágætar og Óiafí Davíðssyni
lagði hann til mikið efni.
Sigurður barðist fýrir réttlæti og fyrir
viðgangi fegurðartilfínningarinnar svo sem
um hann hefur verið ritað. í þeim tilgangi
lagði hann sig fram um að öðlast skipulega
sýn yfír hið merkasta úr fortíð þjóðarinnar,
leit hið næsta sér gagnrýnu tilliti og gerði
tillögur um framtíðarskipulag Reykjavíkur.
Hann gerði drög að sögu bæjarins, og tillög-
ur hans um Reykjavík framtíðarinnar bera
vitni mikilli framsýni. í Laugardal skyldi
komið upp lystigarði og íþróttaleikvangi og
sundlaug. Og þar vildi hann að reist yrði
„ævintýrahöll". Setti inn á uppdrætti. Hann
vildi að Tjömin yrði grafín upp og gerð úr
höfn. A hæðunum í nágrenni hennar vildi
hann að reist yrðu háhýsi og að gosbrunnar
yrðu byggðir við aðalleiðir að þessari höfn.
Hann teiknaði vatnsveitu, vatni yrði veitt
úr Kringlumýri í tank á Skólavörðuholti og
þaðan um bæinn, hann reiknaði út að vatns-
veitan myndi spara bæjarbúum háar fjár-
upphæðir sem þeir þurftu að gjalda fyrir
vatnsburð. Hann barðist fyrir að reist yrði
stytta af Ingólfí Amarsyni á Amarhóli, vildi
hann að vita yrði komið fyrir í uppréttri
hendi styttunnar og voru þá 15 ár til þess
að fyrsti viti var reistur á landinu. Hann
vildi að komið yrði upp þjóðleikhúsi, „nati-
onalri senu“, gerði áætlanir um Ijáröflunar-
ieiðir sem fylgt var að nokkru í Glasgó og
Gildaskálanum, leikhúsum bæjarins.
Hann taldi leiksvið kjörinn vettvang til
að vinna að bættum smekk og upplýsingu
og á því sviði var hann mikilvirkur. Var
þegar orðinn lífið og sálin í leiklistarmálum
bæjarins fáeinum árum eftir heimkomuna.
Hann vann að skipulagi leikhúsrekstrar,
málaði sviðsmyndir, sá um förðun, teiknaði
búninga, sviðsetti myndir úr fomsögum eft-
ir eigin höfði sem nutu mikilla vinsælda í
bæjarlífínu, kyrrstæðar þrívíddarmyndir
sem bæjarbúar komu til að skoða og dást
að. Hann var hvatamaður að samningu leik-
rita. Fyrir bein og óbein áhrif frá honum
tóku menn að semja leikrit, Matthías Joch-
umsson, Indriði Einarsson, Krislján Jónsson,
Jón Ólafsson, Valdimar Briem. Fyrsta raun-
vemlega leiklistarverkið, sem svo hefur ver-
ið kallað, Útilegumenn Matthíasar Joch-
umssonar, var ritað fyrir aðhald Sigurðar
og í náinni samvinnu við hann og Jón Áma-
son, að sögn Matthíasar sjálfs. Sigurður,
sem var tveimur ámm eldri en hann, samdi
meira að segja millispil í verkið sem fylgdi
því framan af en Matthías sleppti síðar,
„Draum Skugga-Sveins", mergjaða, einkar
myndræna martraðarlýsingu sem er til þess
fallin að vekja samúð með aðalpersónunni.
Sigurður málaði leiktjöldin þegar Útilegu-
mennimir vom færðir upp í fyrsta sinn, í
Klúbbnum, næsta húsi við heimili þeirra
þriggja, en þeir bjuggu um þetta leyti, á
fyrstu áram hins sjötta tugar, allir í sama
húsi (þar sem nú er herkastalinn). Þessi
leiktjöld telur Bjöm Th. Bjömsson fyrstu
íslensku landslagsmálverkin. Sigurður var
um þetta ieyti sífellt að hvetja Matthías til
landvinninga á sviði leikhúsmála, hélt að
honum söguleikritum og Shakespeare,
reyndar að Steingrími líka í bréfum. Þýddi
þá Steingrímur Lear konung, en Matthías
þýddi þrjú þeirra leikrita sem efst vom á
óskalista Sigurðar.
Sjálfur fékkst Sigurður við leikritagerð á
ámnum 1861-63, og em til drög að þremur
leikverkum eftir hann frá þessum tíma.
Aðeins eitt þeirra náði að komast á loka-
stig, fmmdrögin em frá þessu skeiði og hét
þá verkið Hjörleifur en varð 1872 að Smala-
stúlkunni, og er líklega unnið upp úr ástar-
reynslu Sigurðar sjálfs. Hann lagði drögin
til hliðar þegar hann hafði „uppgötvað"
Indriða Einarsson sem orðið hefur einhver
helstur leikhúsmaður þjóðarinnar til þessa.
Sigurður álasaði skólapiltum í Latínuskól-
anum fyrir framtaksleysi þeirra í leik-
húsmálum, en til þessa hafði leikritun í
landinu nærfellt verið á höndum nemenda
latínuskólanna einna. Árið 1867 tóku piltar
í Reykjavíkurskóla, eina latínuskóla í
landinu, að leika eigin leikrit. Einn þeirra,
Indriði Einarsson, ritar í Endurminningum
sínum um árin þar á eftir: „Við lékum oft
gleðileiki í skólanum . . . Sigurður Guð-
mundsson var okkur til aðstoðar við það,
og án hans gátum við það ekki, eða litum
svo á.“ Sigurður gerði sér grein fyrir hæfí-
leikum Indriða fyrr en aðrir, hvatti hann til
verka og gagmýndi fyrsta leikrit hans,
Nýjársnóttina, meðan það var í smíðum.
Og þegar fram í sótti lagði hann Indriða
lífsreglumar um hvemig hann skyldi haga
námsdvöl sinni í Höfh svo að hún yrði hon-
um sem bestur undirbúningstími tií leikrita-
gerðar. Um sömu mundir sömdu leikrit auk
Indriða skólapiltamir Kristján Jónsson
skáld, Valdimar Briem og Jón Ólafsson.
Það er vissulega merkilegt hvemig þess-
um manni tókst að virkja náttúmgreind sína
íslenskri þjóð allri til hagsbóta, óræðan þátt
skaplyndis síns sem í raun réttri verður
varla með orðum lýst og ekki með öðmm
hætti en að verkin tali sínu máli. í augum
nútímamanns virðast leikhús og þjóðminja-
safn fjarskyld málefni, ef ekki allsendis
óskyld. Og hvað er merkilegt við það að
þaulvinna einhvers konar einkennisbúning
á konur? Konum í samtíð Sigurðar var gildi
framlags hans til þeirra a.m.k. ljóst — og
þá þess yfirleitt að vekja þær til vitundar
um útlitseinkenni sín og manngildi. Þjóð-
minjasafnið hefur því miður aldrei orðið að
lifandi þætti í þjóðarvitund okkar íslend-
inga, en því verður alltént ekki um kennt
að hið lífvænlega hafí misfarist fyrir tilstilli
nýlendustjómar Dana, — og þar á Sigurður
Guðmundsson stóran hlut að máli eins og
nú hefur verið bent á. Leiklistarlíf hefur frá
þeim tíma er hann var á dögum breytt svo
um merkingu fyrir sjónum íslendings að
metnaður Sigurðar og framlag til þeirra
mála verður hvað torskildast. í millitíð hef-
ur mælskulist nánast verið úthýst úr fundar-
sölum en var þá talin ómissandi þáttur
ræðumennsku og mörkin milli fundarhalda
og Ieiklistar vora óljós ef þau geta þá yfír-
leitt talist hafa verið nokkur. Menn léku í
leikritum þótt þeir væm virðulegir embætt-
ismenn dagsdaglega, fólk af ólíkum toga
og stéttum stillti saman strengi sína á svið-
inu. Og svo undarlegt sem það er í ljósi
síðari tíma var áhrifaríkasta félag mennta-
manna á Reykjavíkurámm Sigurðar Guð-
mundssonar jafnframt félag áhugamanna
um leiklist, félagsmenn höfðu flestir komið
við á sviðinu og kynnst þar.
Sigurður var meðlimur í því félagi. Þann
rúma áratug, sem Leikhús andans starfaði,
barst ekkert út um starfsemi þess og raun-
ar lá leynifélagsskapur þessi í þagnargildi
fram til þess að farið var að glugga í fundar-
gerðarbækur félagsskaparins löngu eftir að
hann hafði verið leystur upp, árið 1871, og
úr honum mótað Stúdentafélag Reykjavík-
ur. Af félagaskrá Leikhúss andans, síðar
nefnt Kveldfélagið, má sjá að margir hinna
helstu íslenskra lista- og menntamanna á
7. áratug síðustu aldar vom meðlimir í félag-
inu og að með samstillingu sín í milli, sem
minnir á erlendar leyniþjónustur samtí-
mans, tókst félagsmönnum, nokkmm í senn,
að stuðla að framgangi mikilsverðra þjóð-
þrifamála, svo sem bókaútgáfu, fjárframlög-
um til einstakra manna og málefna. Á fund-
um vom ræddir hugmyndastraumar samtí-
ðarinnar á breiðum gmndvelli og yfírleitt
allt milli himins og jarðar — nema helsta
þrætumál þessara ára, fíárkláðamálið, á það
var bannað að minnast að viðlögðu fundar-
rofí. Á fundum varð Sigurði tíðrætt um
áhugamál sín, ekki síst um leikhúsmálin sem
félagið tengdist með margvíslegu móti. Þeg-
ar það var lagt niður 1871 tók formaður-
inn, Helgi E. Helgesen bamaskólastjóri, að
vinna við leikfélag bæjarins. Sigurður var
ekki svo fáliðaður í baráttu sinni sem útlit
var fyrir.
Lærimeistari Sigurðar í skóla var einn
helstur málsvari þjóðlegrar endurvakningar
í myndlist í Danmörku og saman gekk .um
metnað meistara og lærisveins og lagðist á
eitt um að Sigurður veldi sér það viðfangs-
efni sem hann gerði, sögumálverkið. En fór
skrefí lengra en stefnan bauð, hætti að
mála þegar honum var ljóst orðið, að eigin
hyggju, að honum bar að leggja myndunum
ekki neitt til frá eigin bijósti, að síngimi
taldist ekki við hæfí. Slíkt var honum óger-
legt. Myndir, þær sem Sigurður málaði, ein-
kennir reglufesta sem var samtíðarháttur,
en þrátt fyrir aðhaldið skín persóna hans
alls staðar í gegn, svo máttug var hún og
sjálfri sér samkvæm á þessum vettvangi.
Arið 1873, eftir að Sigurður hafði varið
manndómsámm sínum og heilsu í að mynda
jarðveg fyrir sögulistamenn framtíðarinnar,
sjálf þeirra og persónuleika, ritaði Jón Sig-
urðsson forseti honum um málverk sem
vömr: „Þeir em famir að kaupa málverk í
Reykjavík. Getur það ekki verið atvinna,
að fá sér eitthvað þess konar að mála og
selja síðan? — Ef maður er fljótur og selur-
billega nokkuð, mætti maður geta unnið sér
dálítið inn... „Gildi þess að mála „mal-
eriskt" umhverfí eða frá eigin bijósti var
jafnt þessum frammámanni sem öðmm enn
hulinn heimur þegar svo langt var liðið á
öldina sem dæmið sannar.
Sumarið 1874, fáeinum mánuðum áður
en Sigurður lést, tók hann sjúkur þátt í
undirbúningi þjóðhátíðarinnar á Þingvöllum.
Hann sagði fyrir um hvemig skreyta skyldi
konungstjaldið, binda blómsveiga og annað
ámóta. Konungi þótti mikið til um þegar
hann sá hve smekklega var frá öllu gengið
og spurði hver hefði verið að verki og stakk
hann upp á að slíkur maður yrði verðlaunað-
ur. Þá svaraði landshöfðingi eftir því sem
heimildir segja: „Hann á ekkert gott skil-
ið!“ Sigurður dó á loftinu fyrir ofan leiksal-
inn þar sem hann, fremur en nokkur ann-
ar, efndi til þess sem síðar varð Borgarleik-
hús Reykjavíkur. Húsinu, Klúbbnum, var
skipt milli sjúkrastofa og leiksalar, svo mjótt
var á mununum milli gamans og alvöru í
þá daga.
6