Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.1989, Page 7

Leiðangur á eld-
fíallið Tambora
sögu mannkynsins eru skráðar allmiklar sveiflur á
loftslagi, sem hafa haft víðtæk áhrif á efnahagslíf
og afkomu þjóða um heim allan. Sveiflur, sem
breyta loftslagi jarðar, hafa auðvitað mismunandi
áhrif í ýmsum löndum og getur t.d. sveifla þótt
Sagt frá leiðangri tveggja
íslendinga gegnum
regnskóga Indónesíu og
uppí 3000 metra hæð og
þaðan glæfraför niður í
öskju fjallsins Tambora,
sem gaus risagosi 1815
og spúði 50
rúmkílómetrum af
gosefnum eða fimm
sinnum meira en varð í
Lakagígagosinu mikla
árið 1783.
Efdr HARALD SIG-
URÐSSON og ÁRNA
ÞÓR KRISTJÁNSSON
hagstæð hér á landi vegna lengri sumars
og bætts vaxtartíma, en hins vegar þótt
afleit í hitabletinu vegna ofsa hita og lang-
varandi þurrka. Það er því með loftslag eins
og flest annað að meðalástand og jafnvægi
er sennilega farsælast fyrir heimsbyggð alla
og líta menn almennt með óhug á allar
breytingar, sem færa okkur inn á ókunnar
slóðir. Það er almennt talið, að fjórir höfuð-
þættir geti valdið loftlagsbreytingum: loft-
mengun af völdum stór-eldgosa, breytingar
orkustreymi frá sólinni, kolsýrumengun
mannkynsins á andrúmslofti, þ.e. gróður-
húsaáhrifin svokölluðu, og að lokum
langtíma breytingar á braut jarðar um-
hverfis sólina. Hið síðastnefnda er vafalaust
það mikílvægasta og er talið hafa átt mest-
an þátt í loftlagssveiflum þeim, sem orsök-
uðu ísöld þá er lauk fyrir um tíu þúsund
árum, en slíkar stór-sveiflur á loftslagi eru
þó sjaldgæfar.
SÓLBLETTIROG
Hitaskeið
A síðari árum hafa vísindamenn lagt
mikið kapp á að skýra tíðari loftslagssveifl-
ur á jörðu, enda er afkoma alls mannkyns
auðvitað mjög háð þessum duttlungum lofts
ogjarðar. Nú er t.d. almennttalið að kuldak-
astið frá um 1550 til 1700, sem almennt
er kallað „litla ísöldin“, hafí verið afleiðing
af hnignun í orkustreymi frá sólinni. Sólin
er risastór kjamorkuofn og brýst orkan upp
á yfírborðið sem eins konar gos, en þau
mynda svokallaða sólbletti á hreinni skífu
sólarinnar, sem hafa verið taldir og skráðir
árlega síðan Galileo fann upp stjömukíkinn
árið 1610. Þegar dregur úr krafti kjama-
ofnsins mikla fækkar gosum, þ.e. sólblettum
á sólinni, og minnkar hitastreymið út í geim-
inn og til jarðar. Þannig vom nær engir
sólblettir sjáanlegir á tímabilinu frá um
1550 til 1700 og er þvi talið að orsakir
„litlu ísaldarinnar" megi rekja til aðeins um
eins til tveggja prósenta minnkunar á
streymi sólarorku til jarðar.
Flestir lesendur hafa heyrt eitthvað um
gróðurhúsaáhrifín svonefndu og áhrif þeirra
á loftslag jarðar. Þannig er málum háttað
að kolsýmmagn andrúmslofts vegna
brennslu á olíu, kolum og öðm eldsneyti
hefur færst mjög í aukana á þessari öld og
hefur kolsýmmagn loftsins nær tvöfaldast
frá því iðnbyltingin mikla hófst á átjándu
öld. Nú spúa vélar og ofnar mannkyns um
tuttugu milljörðum tonna af kolsým út í
loftið á ári hveiju og hefur jurtaríki jarðar
hvergi við að breyta þessu í súrefni og
plöntuvefí, enda minnkar skóglendi nú stór-
um skrefum um heim allan vegna ágangs
mannsins. Hitageislar frá sólu streyma
greitt í gegnum kolsýmhjúpinn í andrúms-
loftinu og til jarðar, en hjúpurinn dregur
hins vegar úr hitatapi frá jörðinni út í geim-
inn og myndar því kolsýmhjúpurinn eins
konar gróðurhús utan um jörðina. Gróður-
húsið verður því æ þéttara og sterkara með
vaxandi kolsýmmagni loftsins og er talið
að hin stöðuga aukning á meðalhita yfír-
borðs jarðar, sem mælst hefur síðastliðin
eitt hundrað ár, megi rekja að langmestum
hluta til mengunar af manna völdum, en
sú hitaaukning samsvarar um 0.5°C um
heim allan síðastliðin eitt hundrað ár.
Fjórða fyrirbærið sem veldur loftslags-
breytingum er tengt því mikla magni af
brennisteinsgasi sem berst út í heiðhvolf í
stærstu eldgosum jarðar. Það er íslending-
um vel kunnugt að eldfjöll spúa út miklu
magni af brennisteinsgasi (SÓg) og er t.d.
augljóst að Móðuharðindin á Islandi vom
eingöngu orsökuð af áhrifum brennisteins-
gastegunda, sem raku úr iðmm jarðar í
gosinu mikla í Lakagígum árið 1783, en
þær miklu hamfarir urðu til þess að um 24%
af íslensku þjóðinni létu lífíð. í miklum
sprengigosum berst brennisteinsgasið upp í
heiðhvolf í tíu til fímmtíu km hæð og breyt-
ist gasið þar í úða af brennisteinssým vegna
efnaskipta við vatnsgufu í háloftum. Þessi
fíni sýraúði hefur þá eiginleika að hann
endurkastar sólarljósi og tekur jafnframt í
sig sólarhita, sem hefur þær afleiðingar að
minni sólarhiti nær að falla áyfírborð jarðar-
innar. Eldgos geta því haft þær afleiðingar
að kæla yfírborð jarðar um tíma og orsaka
kólnandi veðurfar, þveröfugt við gróður-
húsaáhrif. í fullri alvöra hefur verið stungið
upp á því að vega megi á móti gróður-
húsaáhrifum með því að dreifa brennisteins-
sým upp í háloftum úr stóram þotum, til
að líkja eftir loftslagsáhrifum eldgosa.
„ÁRIÐ Sem
SumariðBrást*4
Það em reyndar aðeins hin allra stærstu
sprengigós, sem spúa nægilegu brenni-
steinsmagni til að hafa áhrif á loftslag. Þar
er í fremstu röð sprengigosið í Tambora-
eldfyalli árið 1815, á eynni Sumbawa í Aust-
Haraldur að hreinsa vatn með þar til
gerðri pumpu niðri í gígnum.
ur-Indíum eða Indónesíu, en í kjölfar þess
goss fylgdi mikil kuldatíð næstu tvö árin
víða um heim. Árið á eftir var t.d. nefnt
„árið sem sumarið brást“ („the year with-
out summer") í Norður-Ameríku, en í nyrðri
fylkjum Bandaríkjanna á austurströndinni
varð t.d. vart við frost og snjókomu í öllum
sumarmánuðum árið 1816, harðæri og upp-
skerabrestur þar hleyptu af stað fólksflutn-
ingum frá austurströndinni út í „villta
vestrið". Beinar veðurathuganir em því
miður frekar fáar og lélegar frá þessum
tíma, en þær benda til þess að meðalárshiti
í norðurálfu hafí lækkað um eitt stig árin
eftir þetta mikla gos. í Indónesíu hafði gos-
ið hörmuleg áhrif. Um tólf þúsund manns
fómst í heitum öskuflóðum í grennd við
Tambora-eldfjallið og um áttatíu þúsund
manns fómst af hungursneyð og sjúk-
dómum á eyjunum Sumbawa og Lombok
fljótlega eftir gosið, en algjör uppskem-
brestur varð þar á mjög stóm svaeði.
Verðhækkun á kornvöm árin eftir Tam-
bora-gosið endurspeglar hin sköfpu áhrif
loftslagsbreytingarinnar á landbúnað í vest-
urheimi. Árið 1816 var komvara að meðal-
tali 40% dýrari en fyrir gos, en 98% dýrari
árið 1817 og byrjaði svo að lækka 1818,
var þá aðeins 25% hærri en fyrir gos.
Þrátt fyrir mikilvægi gossins fyrir heims-
byggðina og jarðvísindin hafði engin skipu-
leg rannsókn verið framkvæmd á Tambora
og jarðmyndunum frá gosinu fyrr en við
komum til sögunnar, vegna þess hve eld-
fyallið er afskekkt og erfítt uppgöngu. Indó-
Eldljallið Tambora er merkt inná kortiö á eyjunni Sumbawa í þeim eyjaklasa í Haraldur he/ur fiindið dádýrshorn niðri i gígnum. Þessum dýrum er semsagt
Indónesíu, sem verður austur af Jövu. fært niður í gíginn, en þó er það mikið torleiði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. MAÍ 1989 7