Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.1989, Síða 3

Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthias
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurösson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
Aðalstræti 6. Sími 691100.
son. Ritstjórn:
Börn
Thailandi eru í opnu Lesbókar í dag. Einn ljósmyndara
Morgunblaðsins, Sverrir Vilhelmsson, ferðaðist um
Austurlönd fjær fyrir
nokkru og var fyrsta grein hans frá Víetnam.
Forsíðumyndin
er eftir Ragnar Axelsson og var tekin við
Barnafossa í Borgarfirði.
Gullið
í Grundarlandi
nefnist grein Guðrúnar Guðláugsdóttur um höfuðbólið
Grund í Eyjafirði. Þar hafa höfðingjar setið fyrr og síðar.
Hér segir frá Magnúsi Sigurðssyni.
STEFÁN HÖRÐUR
GRÍMSSON
Sumarenn
Nornir hafa snúið inér Ijúfan þráð.
En hvort ég ann þér í reynd veit enginn
nema dauði sem heldur því leyndu
og leyfir af góðvild
að við látum blekkjast enn um sinn.
Núna þegar ég sýni þér þessar línur á blaði
hlærðu við og segir: þetta geturðu birt,
það trúa því allir nema við.
Ó, nornamáttur haltu fram á haust
hverflyndum börnum tveim á þessum stað,
og lát þau höldnum augum hverfa saman
hinzta sinn — frá tæmdum stundaglösum —
Það er undrun í röddinni
þegar þú segir: við erum sami skuggi.
Já, anzar skuggi sem niður í beggja blóði,
af því má sjá að það er sumar enn.
Úr nýrri Ijóðabók, Stefáns Haröar „Yfir heiðan morgun".
B
Hvaða þjóð býr hér...?
Við íslendingar höfum
geysigaman af að grufla
í sjálfum okkur. Hveijir
erum við, hvaðan kom-
um við, hvert förum við?
Það er reyndar ekkert
athugavert við þetta
sífellda grufl, ef við gætum þess að láta
ekki ímyndanir og óskhyggju ráða ferðinni.
Hugleiðingar um uppruna okkar eru góðra
gjalda verðar, því að þær hljóta að efla
áhuga á sögu okkar, og finnst mér ekki af
veita, þegar ungt fólk veit ekki alltaf, úr
hvaða sveitum afar þess og ömmur komu.
Já, hveijir erum við? Erum við bara afkom-
endur Norðmanna? Sættum við okkur við
það? Hvað er mikið af írsku, skozku, ensku,
dönsku og sænsku blóði í okkur? Blóðflokka-
mælingar voru farnar að sýna anzi mikið
af írsku blóði, en þá kom fram kenning um,
að ekki væri það alveg að marka í uppruna-
greiningu. Skiptingin hefði getað riðlazt í
landfarsóttum á miðöldum. Árans vesen
þetta. Bezt og fínast (og dularfyllst) væri
auðvitað að geta sannað, að við værum
sannir Herúlar. Víst er, að fæstum finnst
við líkjast mikið Norðmönnum okkar daga.
Við getum þá huggað okkur við það, að
skásta fólkið í Noregi hafi flúið hina, þessa
freku og leiðinlegu, þið vitið. Hvort sem
landnámsmenn voru af kyni Herúla eða
ekki, hafi þeir ekki þolað við í sambýli við
hina samlanda sína austur í Noregi, Aust-
menn, sem forfeður okkar kölluðu svo. Það
hlýtur raunar að hafa verið tápmikið og
hugrakkt fólk, sem tekur sig upp af jörðum
sínum og flyzt með fjölskyldur sínar og
búsmala á knörrum vestur um opið haf og
í óvissu í nýju landi. Ástæðurnar hljóta að
hafa verið brýnar og hugurinn mikill. Að
þessu leyti má segja, að íslendingar séu
fyrstu Ameríkanarnir, sem flýja langt í vest-
ur í óþekkt land undan vandræðunum í
Evrópu. Landnámssögu okkar svipar að
ýmsu leyti til sögu vesturfara á síðustu öld-
um. Svo er Island landfræðilega og jarð-
fræðilega hálft í Ameríku. Landið er skorið
sundur af eldgosaglufunni, sem liggur eftir
endilöngum botni Atlantshafs, þar sem Evr-
ópuhlemmurinn og Ameríkuhlemmurinn
skellast saman, og heyrist brakið, þegar
Hekla gýs eða Surtsey skýtur úr kafi. Ann-
ars rekur þá víst að lokum í sundur, svo
að ísland tekur þá mjög að gliðna og klofn-
ar loks í tvennt, — og yrðum við þá allgleið-
fættir, ég og þú, lesandi góður, ef við vær-
um ekki báðir löngu dauðir. Almannagjá
aðskilur Gamla og Nýja heiminn. Þeir mæt-
ast á Þingvöllum. Hér finnast evrópskir
fuglar og evrópskar jurtir, sem komast ekki
lengra í vesturátt, og hér eru einnig amer-
ískir fuglar og amerískar jurtir, sem finnast
ekki á meginlandi Evrópu. Furðu margt er
líkt með Ameríkönum og Isiendingum, sem
greinir þá frá hinum íhaldssömu Evrópubú-
um, ekki sízt nýjungagirnin, hvað hugurinn
er opinn fyrir öllu nýju. Er það landnema-
hugarfarið gamla?
Þrátt fyrir nokkur óljós merki um hugar-
farsbreytingu hjá ungu fólki, svo sem nýtil-
kominn ættfræðiáhuga, finnst mér það oft
vilja gleyma því hratt, hveijir forfeður þess
voru og hvað þeir voru að bauka. Einna
leiðinlegast finnst mér þetta sífellda fyrir-
litningartal um „Skerið“, sem oft heyrist
af vörum æskumanna, einkum þeirra, sem
þekkja ekki önnur útlönd en Andalúsíu og
Sjáland, svo sem nú er tíðast.
Leyfist mér að vitna í Steingrím Thor-
steinsson? „Quod petis, hic est“ nefnir hann
smákvæði, þ.e. „Það, sem þú leitar, er hér“
eða „Maður, líttu þér nær“.
kér finnst allt bezt, sem fjærst er,
þér finnst allt verst, sem næst er;
en þarflaust hygg ég þó
að leita lengst í álfum,
vort lán býr í oss sjálfum
í vorum reit, ef vit ernóg.
Þetta gón út í heiminn í leit að fyrirmynd-
arlandi gekk svo langt fyrir nokkrum árum,
að sumt æskufólk taldi hamingjuna helzt
að finna í ríkjum á borð við Kína, Sovétrík-
in, Albaníu og Norður-Víetnam!
Hvernig gengur okkur svo að búa hér,
og hvert stefnum við? Um síðari spurning-
una fjalla ég ekki að sinni, enda virðast
fæstir hafa áhuga á að hugsa fram yfir
næstu aldamót. Lýðræði á að ríkja hér og
gerir það að miklu leyti, en furðulegt er það'
langlundargeð að sætta sig við kosninga-
rétt eftir búsetu. Hví ekki eftir háralit eða
þyngd? Á fólk í timburhúsum ekki að hafa
tvö atkvæði á við steinhúsafólk til „að jafna
aðstöðumuninn"? Stjórnmál hér snúast of
mikið um persónur og smáatriði, þ.e. minni
háttar mál, sem eru afleiðing af meiri hátt-
ar rugli í undirstöðumálum. í stað þess að
ráðast beint á kjarna málsins, grundvallar-
málið, hjarta ófreskjunnar, er alltaf verið
að tutla við anga hennar og útnára. Aðal-
málið gleymist, af því að alltaf er verið að
glíma við þúsund smáafleiðingar af einni,
stórri orsök.
Okkur hefur búnazt sæmilega í þessu
landi, þrátt fyrir allt. Mönnum finnst þó
leiðinlegt að eiga engar almennilegar bygg-
ingar frá fyrri öldum, eins og aðrar þjóðir,
nema nokkrar „stofur“ á höfuðbólum, reist-
ar að mestu af dönskum steinsmiðum. Mér
skilst, að íslendingar hafi ekki enn lært að
smíða sér hús úr steini. Er þetta ekki allt
að hrynja, Þjóðminjasafn, Þjóðleikhús
o.s.frv.? Alltaf bætast fíeiri hús í flokk hinna
feigu halla, og ekki má gleyma alkalíhúsun-
um. Mig minnir reyndar, að Kristján Eld-
járn hafi minnzt á það, að verktækni íslend-
inga hafi hrakað frá landnámsöld. Forn-
menn hafi átt betri smíðatól og búið yfir
meiri verkkunnáttu en afkomendur þeirra
fram yfir síðustu aldamót.
Samt dreymir suma um, að við getum
lifað á því að flytja út „hugvit“ (eða er það
„hugbúnaðarvit“? Varla verksvit, nema í
fiskveiðum). Tölvuöld er komin, en erfitt
held ég, að verði fyrir svo fámenna þjóð sem
okkar að keppa við ríkar milljónaþjóðir í
þessum efnum. Hjá þeim ljúka hundruð
þúsunda ungmenna prófi í þessum fræðum
á ári hveiju og hafa beinan aðgang að beztu
rannsóknastofum og framleiðslufyrirtækj-
um, sem eiga í harðri samkeppni. Mér heyr-
ist stundum, að bjartsýni á þessu sviði bygg-
ist á fullvissu manna um andlega yfirburði
islenzka kynstofnsins, eða ég get ekki skilið
það öðru vísi. Sjálfstraust er gott, en of-
dramb ekki.
Aðra dreymir um. að flytja út vatn, af
því að hér sé „bezta vatn í heimi“. Eg held
ég hafi aldrei komið þar í heiminum, að
fólkið á staðnum sé ekki sannfært um, að
þar sé heimsins bezta vatn. „Vatnið hreina,
vatnið heima“, eins og Nordahl Grieg kvað.
Bandaríkjamenn fara að vísu í pílagrímsför
til Evrópu til þess að leita uppi gamla brunn-
inn hennar ömmu. Sú gamla fúlsaði alltaf
við vatninu í Ameríku og saknaði „evrópska
vatnsins". Svo þegar Kanarnir hafa fundið
þorpsbrunninn í miðri Evrópu, skyrpa þeir
vatninu út úr sér með vonbrigðasvip. Hvað
er „gott vatn“? Laust við öll aðskotaefni?
En hvað þá um hið unga og gljúpa berg,
sem íslenzkt vatn hlýtur að streyma í gegn-
um? Skilar það ekki steinefnum út í vatnið?
Enn eru þeir, sem láta sig dreyma opin-
berlega um, að hér verði „friðarmiðstöð
heimsins“; hér verið allsheijarfundarstaður
friðflytjenda (í samkeppni við Sameinuðu
þjóðirnar?) og „friðarrannsókna-aðstaða“,
af því að Islendingar séu svo friðarsinnaðir,
hafi ekki borið vopn í nokkrar aldir o.s.fi’v.
Við höfðum að vísu engan til að beijast
við, af því að við vorum svo vel varðir af
hafinu (eða nágrannaþjóðirnar varðar af
útsænum fyrir okkur), þannig að ekki reyndi
á þær eðlishvatir okkar göfuga kynstofns,
sem ráða stríði og friði í atferli. Sé það
rétt, að við elskum friðinn meira en aðrar
þjóðir, hlýtur það annað hvort að orsakast
af samræmdu þjóðaruppeldi í friðsemd eða
ættlægri kynfylgju, ríkjandi erfðavísi, koni
eða geni, sem kallazt gæti „pacifer" (frið-
flytjandi).
Telji menn, að friðarást íslendinga stafi
af áunnum eiginleikum í menningu þeirra,
ættu þingflokkar (og þingflokksígildi) að
velja hver sinn vitrasta og friðsamasta Njál
í sendinefnd til að ferðast um stríðshijáðan
heim og flytja friðarboðskap okkar öllum
þjóðum, sem myndu áreiðanlega hlusta af
andagt og láta af vopnaskaki. Vígamenn
af kyni Njálssona, sbr. Skarphéðin með
Rimmugýgi, yrðu hins vegar settir í farbann
og faldir fyrir útlendum ferðamönnum, eins
og óhreinu börnin hennar Evu.
Álíti menn aftur á móti, að friðarástin
felist í erfðavísum okkar, sé kynbundin hin-
um íslenzka stofni, þrátt fyrir norður-írska
blóðið, ættum við með fijóvgunartækni nú-
tímans að geta selt til útlanda, auk „bezta
vatns í heimi“, hraðfryst eða niðursoðið frið-
arsæði úr hinum mjúku, íslenzku karlmönn-
um til kynbóta (t.d. í Líbanon). Þá verða
allir mjúklátir, blíðlyndir og friðelskandi eins
og við.
En kannske ættum við fyrst að læra af
útlendingum að byggja steinhús, sem halda
vatni og hrynja ekki. magnús ÞÓRÐARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. OKTÓBER 1989 3