Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.1989, Side 7

hann ekki sakfelldur jné. dærrjdur af jarð-
1 íie^kufri dbrAurum'. Og' méð dómnum var sú
Guðs náð, sem hann hlaut við konunglega
smurningu, svívirt. Við þessi réttarhöld átt-
ust við tveir heimar, fulltrúar mannréttinda
og jafns réttar allra einstaklinga og fulltrúi
guðlegs réttar. Þess vegna voru réttarhöldin
að dómi konungs svívirðilegasta tegund af
grófustu drottinsvikum, „feloní“ og jafn-
framt guðníð. Konungur var ekki einn um
þessa skoðun. Stór hluti frönsku þjóðarinnar
var sama sinnis, eins og síðar kom á dag-
inn, þegar uppreisnir hófust gegn bylting-
ar-stjórninni í París. Þá var það sem trúar-
leg meðvitund þjóðarinnar virtist blossa upp
samfara hollustu við konungsvaldið. Um
alla Evrópu var þessi skoðun ríkjandi meðal
konunghollra þjóða og manna. A hinn bóg-
inn töldu byltingarmenn konung skyldan til
að hlýða kröfu „þjóðarinnar" um hollustu,
eftir að „þjóðin“ hafði svipt hann hefð-
bundnum rétti. Með aftöku konungs var
lokaskrefið stigið, að þeirra mati, til al-
gjörra slita við fortíðina og sögu kynslóð-
anna, sem þeir töldu marklausa, þegar hér
var komið. í þeirra augum var aftaka kon-
ungs nauðsyn þjóðarinnar. Þingmenn sam-
þykktu aftökuna, en margir þingmenn nauð-
ugir af ótta við þrýsting frá borgarstjórn
og Parísarmúgnum. Dauðadómurinn var
kveðinn upp 15. janúar.
AftakaKonungs
Ráðagerðir voru um að bjarga konungi
og fjölskyldu hans úr fangelsinú og einnig
um að bjarga honum á leiðinni til aftöku-
staðarins, en þessar ráðagerðir runnu allar
út í sandinn. Konungur var fluttur í vagni
borgarstjórans í París áleiðis til aftökustað-
arins að morgni 21. janúar 1793. Allar göt-
ur sem vagninn ók eftir voru varðaðar röð-
um franskra varðliða frá Temple-fangelsinu
til Byltingartorgsins, sem áður hét torg
Loðvíks XV, en heitir nú Concorde-torg.
Þar stóð fallöxin. Þétt röð hermanna stóð
umhverfis aftökustaðinn og mikill fjöldi
hafði safnast þar saman. Konungur gerði
tilráun til þess að ávarpa múginn og tókst
að lýsa því yfir, að hann fyrirgæfi fjand-
mönnum sínum og að hann hefði verið
neyddur til þess að samþykkja „kii’kjulögin“
á sínum tíma, en í þeim töluðum orðum var
gefin fyrirskipun um trumbuslátt, svo að
frekari ræða konungs varð ekki greind. Orð
konungs um „kirkjulögin" á aftökustaðnum
votta það hugarangur sem hefur þjakað
hann vegna þess máls allt frá staðfesting-
unni 22. júlí 1790. Síðan féll fallöxin og
presturinn, sem fylgdi konungi og kraup
við hlið hans, ataðist blóði hans. Hann hrað-
aði sér brott og hvarf í mannfjöldann. Sjón-
arvottar segja svo frá „að yngsti varðliðinn
hafi tekið höfuð konungs upp og gengið
með það umhverfis fallöxina og sýnt múgn-
um“. Múgurinn þagði andartak, síðan laust
hann upp ópi: „Lifi þjóðin“ og „lifi lýðveld-
ið“. Ópin urðu háværari og margraddaðri.
Fólk flykktist að fallöxinni og dýfði vasa-
klútum í blóðið, sem flaut eftir pallinum
„til minningar um þennan eftirminnilega
atburð".
Aftakan vakti hýsteríska gleðitilburði eða
hrylling og skelfingu hjá þeim sem þorðu
að láta slíkt í ljós. Yfirgangur róttækustu
byltingarmannanna og Jakóbína var víða
slíkur, að það gat verið hættulegt að tjá
skoðanir sínar. Um Evrópu bar víða á skelf-
ingu og hneykslun á þessum atburði og
varð til þess að margir málsvarar byltingar-
innar snerust gegn henni. Englendingar
höfðu nokkra sérstöðu. Rit Edmunds Burkes
hafði haft mikil áhrif þegar það kom út
1790 og nú sáu menn svart á hvítu rétt-
mæti skoðana hans um hvert byltingin
myndi leiða þjóðina. Einnig hafði fjöldi
flóttámanna flúið til Englands og stjórnvöld
voru andsnúin byltingarstefnunni þegar hér
var komið. Viðbrögðin voru mjög ákveðin á
Englandi bæði í ræðu, riti og myndum.
Byltingarmönnurn var úthúðað sem frum-
stæðum sorplýð óg skríl og Jakóbínar eink-
um hrakyrtir. Þeir sem höfðu sýnt samúð
með frönsku byltingunni þar í landi áttu
ekki annars kost en að láta sem minnst á
sér bæra.
Á Frakklandi mögnuðust andstæðumar.
Þeir sem höfðu greitt atkvæði með aftöku
konungs urðu enn harðari en áður gegn
andbyltingunni og erlendu innrásarliði. Þeir
gátu búist við hefndarráðstöfunum, ef kon-
ungssinnar næðu völdum og urðu þess
vegna að sigra. Konungssinnar erlendis
lý§tu dauðasök á hendur konungsmorðingj-
unum. Gagnbyltingarmenn efldust í and-
stöðu sinni og andrúmsloftið var víða þrung-
ið kvíða og hryllingi.
Styrjöldin
Þingmenn og stjórnmálamenn ásamt
blaðaskrifurum og deiluritahöfundum höfðu
undanfarin þijú ár pí^að upp þjþðerniseld-.
móð meðal Frakka, ekki síst í stórborgun- •
um, þar sem áhrifa Jakóbína gætti mest.
Sigrarnir á vígstöðvunum við Valmy ,og
víðar og ránsfengur franskra heija í ná-
grannalöndunum magnaði enn meira þessa
kennd og sjálfsréttlætinguna um hlutverk
franskta heija sem boðbera frelsis og mann-
réttinda. Valdabarátta Gírondína og Jakób-
ína kom þar niður, að Gírondínar urðu að
hvetja til styrjaldar, þótt mörgum þeirra
væri það þvert um geð. Stríð og bylting' fór
saman. Sá eða þeir sem andæfðu stríði voi’u
gagnbyltingarmenn. Þessi samsvörun varð
ekki hrakin. Viðbrögðin við aftöku Loðvíks
XVI í flestöllum löndum Evrópu voru að
margra áliti móðgun við „frelsið" og „þjóð-
ina“.
Frakkar álitu sér alla vegi færa og lýstu
styijöld á hendur Englendingum og Hollend-
ingum 1. febrúar og í marsmánuði á hendur
Spánvetjum og bráðlega var svo komið, á
árinu 1793, að Frakkar áttu í styijöld við
allar þjóðir Evrópu utan Norðurlanda og
Sviss. I marsmánuði voru hersveitir Frakka
á undanhaldi.
Dumouriez varð að hverfa frá Brussel og
í apríl leitaði hann hælis hjá Austurríkis-
mönnum sem pólitískur flóttamaður. Til-
Robespierre lék mörgvm skjöldum og
þrátt fyrir persónutöfru hans fór nii
senn að halla undan fæti.
Loðvík XVI var tekinn af HG við tryll-
ingslegan fógnuð múgsins.
raunir hans til að stefna her sínum til París-
ar mistókust. Lafayette hafði einnig reynt
að stefna liði til Parísar í ágúst árið áður,
en mistekist. Þessir hershöfðingjar höfðu
talist til frumkvöðla byltingarinnar 1789. Á
Stéttaþinginu 1789 og fram á mitt ár 1792
hafði byltingin stefnt í þá átt, sem þeir og
fjöldi þjóðarinnar hafði aðhyllst. En eftir
10. ágúst áttu við orð Dantons: „Við gerðum
ekki byltingu, byltingin gerði (réð gerðum
okkar) okkur.“ Þáttaskilin verða haustið
1792. Valdabarátta forustumanna Jakobína
og Gírodína snerist um hvaða stefnu bylting-
in tæki og til þess að móta stefnuna þurfti
völd og sá sem sá skýrast hvert ætti að
stefna og var jafnframt altekinn hugsjónum
um ríki frelsis og jafnréttis var Robes-
pierre. Valdabarátta hans var til þess eins
að fullkomna framtíðarhugsjón byltingar-
innar. Robesperre bjó vfir svokölluðum
„charisma“, ovenjuíeguni persónuleil^a og
krafti sem stafaði af því að „hann vissi
nákvæmlega hvað ætti að gera og trúði
öllu sem hann sagði“ (Mirabeau). Robes-
pierre vissi að byltingunni yrði borgið með
styrjöldinni og því varð öllu að fórna vegna
stríðsrekstrarins, jafnvel „frelsi“ og „eignar-
rétti" að einhveiju leyti.
Styijöldinni fylgdu_ stóraukin umsvif og
afskipti ríkisvaldins. í september 1792 var
ákveðið fast verðlag á korni vegna nauðsynj-
ar hersins, en það vakti slíka ókyrrð meðal
bænda, að verðlag var aftur gefið fijálst í
desember sama ár. Embættismönnum ríkis-
ins fjölgaði, fulltrúar ríkisins áttu að sjá um
kornkaupin fyrir herinn og einstaklingum
var falið að sjá hernum fyrir margvís-
legustu nauðsynjum. Þessum afskiptum
fylgdi stórfelit brask og það krafðist eftir-
litsmanna stjórnarinnar og borgarstjórn-
ajma. Dýrtíðin óx, verðbólgan fór upp úr
öllu valdi og skortut’ nauðsynja vakti upp-
hlaup og ókyrrð. Miklar sögur gengu af
óhemjugróða birgðasala hersins og einnig
af hamstri og okri. Atvinnuleysi, skortur
og eymd almúgans fór vaxandi veturinn
1792-93. Ráðist var á verslanir nýlendu-
vörukaupmanna, þvottakonur heimtuðu fast
verð á sápu og öðrum nauðsynjum, og skort-
ur var á kaffi og sykri vegna stríðsins við
Englendinga og uppreisna í nýlendum
Frakka í Vestur-Indíum. í marsmánuði bíða
Frakkar frekari ósigra og tortryggnin gegn
herforingjunum eykst.
Til að friða þvottakonurnar í París, var
verðstöðvun á sápu og nokkrum matvæla-
tegundum framkvæmd, en það dugði lítt til
þess að lina skort almúgans. Hvorki
Gírondínar né Jakóbínar gátu með góðu
móti komið til móts við kröfur almennings
um fast verðlag, vegna yfirlýstrar stefnu,
sem var byggð á friðhelgi eignarréttarins
og frelsisins. Það er þess vegna sem flokk-
ur manna hefst til nokkurra áhrifa vinstra
megin við róttækustu Jakóbína, sem nefnd-
ust „enragés" eða bijálæðingarnir eða hinir
óðu. Þeir kröfðust verðbindingar og eftirlits
ríkisins með verðlagi iðnaðarmanna og land-
búnaðarvara, atvinnutrygginga og aðstoðar
við þá verst settu. Stefna þeirra var í raun
afturhvarf til staðlaðs samfélags, ríkisaf-
skipta og ríkisrekstrar verkstæða og verk-
smiðja, einokunarverslunar og haftá eins
og þau höfðu verið á dögum einvaldsstjórn-
aririnar. Jacques Roux fyrrverandi ábóti
hvatti til hunguróeirða í fátækrahverfum
Parísar í febrúar 1793 og það var hann sem
talaði stríðast gegn hömstrurum og bröskur-
um á þinginu, svo strítt að Robespierre tók
eitt sinn af honum orðið. Hann var einnig
grunaður um að styðja ,jarðalögin“, en sú
stefna, sem í þeim fólst, var þingmönnum
slík ógn, að þingið samþykkti lög um að
hver sá sem minntist á þá stefnu eða talaði
fyrir henni hlyti dauðarefsingu. Þessi lög
voru sett 18. mars. í júní voru samþykkt
ný stjórnarlög, runnin undan rifjum Jakó-
bína á þjóðþinginu. Seint á sama ári hélt
Jacques Roux fræga ræðu í tilefni þessara
laga sem var nefnd síðar „Yfirlýsing hinna
góðu“. Þetta var árás á stjórnarlög: „Hafið
þér lagt bann við braskinu? Nei. Hafið þér
lagt dauðarefsingu við svindli? Nei. Hafið
þér skilgreint í hveiju verslunarfrelsið er
fólgið? Nei. Þess vegna tilkynnum vér yður,
að þér hafið ekkert aðhafst til að auka ham-
ingju og bæta kjör almúgans. Frelsi, tó-
myrði, meðan einn hópur myrðir annan með
hungri. Jafnrétti, tómyrði, meðan hinir ríku
hafa þau réttindi að ákvarða jafningjum
sínum líf eða dauða. Einnig er lýðveidið
tómyrði þar sem gagnbyltingin eflist með
hveijum deginum. í fjögur ár hafa aðeins
hinir auðugu haft einhvern ábata af bylting-
unni. Hinir auðugu hafa samið lögin og
eðlilega þeim auðugu í hag.“
Ósigrarnir við landamærin mögnuðu
átökin milli Gírondína og Jakóbína og svo
var komið, að Robespierre leitaði eftir stuðn-
ingi „buxnaleysingjanna" gegn Gírondínum
í ræðu 24. apríl. Gírondínar töldu Robes-
pierre vinna að því að gera þá áhrifalausa
á þinginu og þar með þingið strengbrúðu
hans. í maí talaði Gírondíninn Isnard: „Ef
þingið verður auðmýkt, þá verður París
eydd. Senn munu menn leita við bakka
Signu, þess staðar, þar sem París eitt sinn
stóð.“ Með þessum orðum innsigluðu
Gírondínar dauðadóm sinn formlega.
Það var 24. febrúar sem þjóðþingið sam-
þykkti útboð 300.000 hermanna vegna ófara
franskra hetja og ískyggilegra horfa innan-
lands. Útboðið hafði hrikalegar afleiðingar,
sem tengdust kúgun og terror Jakóbína á
landsbyggðinni. Uppreisnin hófst í Vendée,
héraði á vesturströnd Frakklands, og barst
fljótlega út til nágrannasýslnanna.
Áttunda og síðasta grein Siglaugs um frönsku
byltinguna birtist innan tíðar.
JÓN GNARR
Ber þaðekki
íaugun?
ber það ekki í augun
að sjá mig svona?
að sjá krypplinginn
falast eftir ást?
ber það virkilega ekki í augun
að sjá mig svona blindfullan
grenjandi úr mér fyrírlitninguna
á sjálfum mér?
segðu mér að það berji ekki íaugun
segðu það satt
segðu það trúverðugt
og þá skal ég skríða burtu
og leita skjóls undir öðrum steini
Helena
þá var sól
við gengum niður með ánni
héldumst í hendur og fléttuðum
fingur
einsog smákrakkar
þegar ég svo snerti bijóst þín
í lautinni bakvið hólinn
fór um mig skjálfti
og éggróf andlitið ofaní ilmandi
lyngið
og lyngið það lyktaði af þér
Jón Gnarr hefur gefið út eina Ijóðabók. Fyrsta
skáldsaga hans kemur út í þessum mánuði.
Þór Indriðason
í grasa-
garðinum
Það lýsir af degi,
og Janus vísar leiðina
að skrúðhúsinu.
Hin ólétta í okkar hópi
kvartar undan svima
og Gunna talar andaktug um
Pound
(sem því miður er forfallaður.
Hann er upptekinn við hagmæl-
ingar.)
Við fylgjumst með brystlingunum
hertaka himininn,
og látum teið kólna.
Elín, fögur sem öspin,
dúðuð í ref
og snjótígur
hlýtur aðdáun okkar allra.
Og jafnvel sá besti okkar
fær ekki lýst þessari stund
í Jjóði.
Höfundur er ungur Reykvíkingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. OKTÓBER 1989 7