Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1989, Qupperneq 4

Um landskjörið 1922
og sigur kvennalistans
Istjórnarskrá fyrir konungsríkið ísland frá 19. júní
1915 var meðal annars mælt fyrir um afnám kon-
ungkjörinna alþingismanna, en kveðið á um lands-
kjör jafnmargra þingmanna í stað hinna konung-
kjörnu. Við kosningu þessara 6 landskjörnu þing-
^akablað.
Gefiil út samkvæml lögum 16. no'vember 1907.
Borgiil fyrir 1. júlL Oppsógn
tjc kamin átgctanda i hcnd•
ttr 3 mánnðam tgrir ára-
máL .
lír. 18. | Langnrdaglnn 22. apríl 1922. | 15. ár.
Opið brjef
um
kosning landskjörinna Alþingismanna.
'"Vjer Ohi'isiian. hinn Tíandi, rzf s-uðs ado iro aungur fs-
lands og Danmerkur. Viuda og G-auta, hertogi í Sljesvík,
Holtsetalaudi, Stórmæri, Pjettmerski, Láenborg og
Aldiuborg-,
GJÖRUM KUNXLGT: Með þvi að þrir landskjörnir aðalþingmena og þrir varaþingmean eiga að
Kcmar át euiit ,xinni i oika,
3 blaðsiðar eða * cjttr párj-
ain. Argangarinn kostar kr.
3fl0, einstók blóð 10 aara.
mmi
„Kosningar þessar og
saga þessa máls öll er
góður áttaviti til að sýna
konum, bæði hér í bæ
og annars staðar, hve
langt karlmenn vilja
ganga í samvinnu við
þær. Þeir viljaað
minnsta kosti hafa
eitthvað fyrir snúð sinn.
Og svo trúaðir eru þeir
á auðmýkt og
undirlægjuhátt kvenna,
að um leið og ötulli
flokkskonu er sparkað
lætur flokksstjórnin þau
ummæli fylgja: „Þú
vinnur nú fyrir okkur
tttt
Fyrri hluti
Eftir GÍSLA JÓNSSON
manna átti landið allt, eins og nafnið bend-
ir til, að vera eitt kjördæmi, og skyldu þeir
kosnir við hlutfallskosningu, svipað og nú
tíðkast í hinum stóru kjördæmum. Kjörtíma-
bil þessara nýju landskjörnu þingmanna.
átti að vera furðu langt, eða 12 ár. En í
raun gilti það aðeins um helming þeirra.
Árið 1917 skyldi kasta hlutum um hveijir
þrír ættu að fara frá eftir sex ár, 1922, og
hveijir svo dumma öll árin 12. Þeta hlutkest-
isákvæði virðist ekki hafa verið þaulhugsað,
enda fór það svo 1917, að allir þeir, sem
„dregnir voru út“, reyndust hafa verið kosn-
ir af sama lista, einum flokki, Heimastjórn-
arflokknum.
í stjórnarskránni frá 1915 sagði að kjör
annarra þingmanna en landskjörinna væri
til sex ára.
Eftir að fullveldi íslands var viðurkennt,
1918, þurfti að semja og samþykkja nýja
stjórnarskrá, enda var svo gert og hún stað-
fest 8. maí 1920. Þá þegar þótti mönnum
ástæða til að breyta ákvæðunum um
kjörtímabil landskjörinna þingmanna. Það
var nú stytt í átta ár, enda skyldi kjörtíma-
bil annarra þingmanna vera fjögur ár. En
til þess að milda þessa breytingu gagnvart
þeim landskjörnu þingmönnum frá 1916,
sem ekki voru „dregnir út“ 1917, var það
ákvæði sett til bráðabirgða, að þeir skyldu
hald sætum sínum til 1926, eða í tíu ár.
Til þess að hafa kjörgengi og kosninga-
rétt við landskjör þurftu menn að vera orðn-
ir 35 ára, tíu árum eldri en við aðrar al-
þingiskosningar. Allir hinir landskjörnu
þingmenn sátu í efri deild og átta aðrir til
viðbótar. Þingrof náði ekki til hinna lands-
kjömu.
UPPRIFJUNFrA 1916
Árið 1916, þegar landskjör alþingis-
manna fór fyrst fram, var ný flokkaskipting
að nokkru leyti tekin að mótast. Heima-
stjórnarflokkurinn var að vísu vel á sig
kominn enn, en Sjálfstæðisflokkurinn gamli
klofinn í herðar niður, í langsum og þvers-
um. Tveir nýir stjórnmálaflokkar, sem lifað
hafa síðan, voru stofnaðir þetta ár, Al-
þýðuflokkurinn og Framsóknarflokkurinn.
Við þessar kosningar höfðu komið fram
sex listar, en þrír þeirra fengu mann eða
menn kjörna: Heimastjórnarflokkurinn þijá,
Sjálfstæðisflokkurinn þversum tvo og Óháð-
ir bændur, sem voru undanfari Framsóknar-
flokksins, einn.
Aðeins ein kona var i framboði, enda
nýfenginn kosningaréttur kvenna og kjör-
gengi til alþingis. Það var Bríet Bjarnhéðins-
dóttir er skipaði 4. sætið á lista heimastjórn-
armanna. En Við breytingar, sem kjósendur
gerðu á röð listans, mumraðist hún ofan í
5. sæti. Varð hún svo annar varamaður list-
ans og tók aldrei sæti á alþingi.
SÖGULEGAR KOSNINGAR
ÍVÆNDUM
Nú skal beina athyglinni að næsta lands-
kjöri, eða því sem fram fór 1922, þegar
þremenningarnir úr Heimastjórnarflokknum
urðu að þoka af þingi samkvæmt hlutkest-
inu 1917. Landskjörið 1922 var að ýmsu
leyti mjög sögulegt. Ég nefni að svo stöddu
einkum þrennt:
1) Þetta var í síðasta sinn sem Jón Magn-
ússon, fyrsti forsætisráðherra íslands, og
þrisvar í því embætti, leitaði kjörfylgis til
alþingis, enda var nú ekki langt eftir hans
ævi.
2) Þetta var í fyrsta sinn sem Jónas Jóns-
son frá Hriflu, síðar einn hinn umsvifa-
mesti stjórnmálamaður þessa lands, leitaði
kjörfylgis til alþingis, en hann var þá þegar
þjóðkunnur skólamaður, rithöfundur og
flokksforingi.
3) Þetta var í fyrsta sinn sem konur
báru fram sérstakan lista við alþingiskosn-
ingar, og fékk hann meira fylgi en margan
grunaði. Ekki skal ég fullyrða að þetta hafi
verið í fyrsta sinn í veröldinni sem slíkt
gerðist, en fátítt mun það hafa verið.
KONUNGSBOÐSKAPUR
Aukablað Lögbirtingablaðsins 22. apríl
birtir íslendingum svofellt opið bréf: „Vér
Christian hinn Tíundi, af guðs náð konung-
ur íslands og Danmerkur, Vinda og Gauta,
hertogi í Slésvík, Holtsetalandi, Stórmæri,
Þéttmerski, Láenborg og Aldenborg Gjör-
um Kunnugt: Með því að þrír landskjörnir
alþingismenn og þrír varaþingmenn eiga að
fara frá á þessu ári, sem sé aðalþingmenn-
irnir 1. landskjörinn þingmaður Hannes
Hafstein, 4. landskjörinn þingmaður Guðjón
Guðlaugsson og 6. landskjörinn þingmaður
Guðmundur Björnsson, og varaþingmenn-
irnir Siguijón Friðjónsson, Bríet Bjarnhéð-
insdóttir og Jón Einarsson, þá verður kosn-
ing nýrra landskjörinna þingmanna að fara
fram.
Það er allramildilegast vilji Vor, að lands-
kosningar fari fram á hinum þremur nýju
aðalþingmönnum og hinum þremur nýju
varaþingmönnum laugardaginn 8. júlí 1922.
Fyrir því bjóðum Vér og skipum fyrir
4