Lesbók Morgunblaðsins - 02.12.1989, Blaðsíða 3

E
E ®
T-EgBáHg
MO, B O U N B V A DíVtl
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavik. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthias
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gisli Sigurðsson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjórn: Aðaistræti 6. Sími 691100.
50 ár
eru liðin frá því kennsla hófst í Handíða- og myndlista-
skóla íslands, sem alla tíð síðan hefur verið veiga-
mesta menntastofnun landsins í myndlistarefnum. Það
er tímanna tákn, að framan af voru fremur fáar stúlk-
úr í skólanum, en nú eru 75% af nemendum kven-
kyns. Lesbók hefur leitað til eins fyrrverandi skóla-
stjóra, gamalla kennara og nemenda, svo og núver-
andi skólastjóra og þá kemur í ljós, að ekki hafa all-
ir sömu skoðun á því hvernig þessi skóli á að vera í
framtíðinni. Páll Lúðvík Einarsson skráði.
Forsídan
í tilefni heimsóknar á náttúrugripasafn og umfjöllun
um ýmsa merka gripi þar, er forsíðumyndin af ger-
semi sem þar er. Þessi steinn heitir Ametyst og er
prðinn til sem holufylling. Það var Brunabótafélag
íslands, sem gaf Náttúrufræðistofnuninni þetta nátt-
úrugersemi í tilefni 100 ára afmæli hennar í fyrra.
Ametystholufyllingin er 1,1 meter í þvermál og er
úr 110 milljón ára gömlum jarðlögum í Brasilíu.
Ametyststeinar eru mjög eftirsóttir til skartgripagerð-
ar. Slíka steina er sagt verulega gott að bera á sér
sem vörn gegn ofdrykkju og timburmönnum.
Ljósm. Lesbók/Sverrir
Náttúran
í öllum sínum fjölbreytileik ertil sýnis á Náttúrugripa-
safninu og Guðrún Guðlaugsdóttir var þar á fei'ð ásamt
ljósmyndara fyrir Lesbók og nú er brugðið upp mynd-
um ásamt frásögn af þeim ýmsu gersemum, sem þar
er að sjá.
Ljósm. Lesbók/Sverrir
KRISTINN REYR
Minning
Ólafur M. Ólafsson
menntaskólakennari
Frá þeim októbermorgni
er forsjónin vísaði okkur
forðum til sætis
saman á skólabekk
átti ég vináttu þinni
og órofa tryggð
ævinlega að fagna
Þökk mín við leiðarlok
er leiti á milli okkar ber
vitrist þér horfnum
í víðáttu annars heims.
Verður æ ljós —
lifandi og kær
mynd þín í muna.
Höfundur er skáld í Reykjavík og hefur gefið
út 11 Ijóðabækur.
B
B
Hvaðvarð
um höfðingjana?
Bændum hefur fækkað á
Alþingi frá því sem áður
var og það er vitaskuld
eðlileg þróun; bænda-
þjóðfélagið íslenzka
heyrir sögunni til. Jafn-
framt minnast menn
þess með nokkrum sökn-
uði, að ýmsir þjóðkunnir bændur settu löng-
um svip á þingið. Framagosar og allskonar
pabbadrengir, oft með lögfræðipróf, sem
komið hafa í staðinn, þykja einlit hjörð á
móti þeim. Það kemur enginn með skemmti-
leg sérkenni Björns á Löngumýri úr þeim
röðum og kannski ekki neinn með gamal-
dags en traustvekjandi viðmót Ásgeirs í
Ásgarði og Ágústs á Brúnastöðum, sem
mér finnst að hafi kannski verið síðustu
merkisberar horfinnar menningar, ættaðri
úr bændasamfélaginu.
Mér skilst að Norðlendingar hafi löngum
talið, að þar væru höfðingjar og stórbændur
fremur en í öðrum landshlutum; ekki hafa
Húnvetningar sízt verið ánægðir með sinn
hlut að þessu leyti. Ég ætla samt að gera
því skóna hér, að nokkrir sunnlenzkir stór-
höfðingjar, sem allir eru horfnir yfir móðuna
miklu, hafi vegið á móti hveijum sem var
og jafnvel borið höfuð og herðar yfir aðra
á sjnni tíð.
Ég nefni til sögunnar Sigurjón í Raft-
holti, sem féll frá fyrir rúmu ári þá á
níræðisaldri, en stór og teinréttur til hins
síðasta. Hann var slíkur afburða ræðumaður
að lengi verður í minnum haft, en þing-
mennska varð ekki hlutskipti hans. Mér er
minnisstætt þegar við Finnbogi Eyjólfsson
í Heklu tókum hús á honum á sólbjörtum
sumardegi; Siguijón þá rúmlega áttræður.
Það var ekki við annað komandi en að taka
upp fínasta viskí, „og nú syngjum við dreng-
ir“ sagði Sigurjón og lét ná í Hermann son
til viðbótar því þetta átti að vera kvartett.
Sjálfur söng hann með drynjandi bassa. Og
þegar við höfðum tekið slatta af fjárlögun-
um, sagði Siguijón okkur söguna af því,
þegar hann sá Éinar skáld Benediktsson.
Þá var Siguijón ungur maður og í kaupstað-
arferð í Reykjavík hafði hann tyllt sér inná
Hótel ísland. „Þá kemur þar inn maður“,
sagði Siguijón, „og návist hans var svo stór
og áhrifamikil, að það var því líkast sem
hann fyllti út í salinn. Ég vissi strax, að
þetta hlaut að vera skáldið og gerði mér
grein fyrir hvað olli þessum áhrifamætti:
Það voru augun“.
Návist Siguijóns var líka stór og áhrifa-
mikil og það var að honum sjónarsviptir.
Annar sunnlenzkur höfðingi, sem ég þekkti
þó miklu betur sem nágranna og góðan vín,
var Sigurður Greipsson í Haukadal. Þótt
hann væri þar bóndi, verður hans miklu
fremur minnst sem skólamanns og foringja
í ungmennafélagshreyfingunni og Héraðs-
sambandinu Skarphéðni. Líkt og Siguijón 'í
Raftholti, gat Sigurður farið á kostum í
ræðumennskii. Af þessum sunnlenzku höfð-
ingjum var hann garpurinn; glímukappinn
sem tók Grettisbeltið fimm ár í röð á sínum
yngri árum og lagði alla andgtæðinga sína
á hælkrók aftur fyrir báða um leið og flaut-
an gall. Jafnvel Þorgeir í Varmadal, síðar
í Gufunesi, gat ekki varizt því bragði. Líkt
og margir strákar úr Tungunum átti ég
þess kost að vera einn vetur í íþróttaskólan-
um hjá Sigurði og tel að hann sé mesti
uppalandi og einn bezti kennari, sem ég hef
kynnst. En eftir pólitískum metorðum sótt-
ist hann ekki.
Annar sveitungi okkar Sigurðar úr Tung-
unum, Þorsteinn á Vatnsleysu, var sannur
bændahöfðingi, enda formaður Búnaðarfé-
lags íslands um árabil eftir að hann hætti
búskap. Hann var eins og Sigurður, upp-
tendraður af framfaraanda aldamótanna og
það sýnir metnað þeirra, að báðir menntuðu
sig á yngri árum við nám og störf í Noregi
og Danmörku. Þorsteinn var glæsimennið í
flokki bændahöfðingja, gaf engum eftir í
ræðumennsku og hafði þetta ræktaða fas
og útlit, sem í Evrópulöndum er heimfært
uppá aðalsmenn og kallað aristókratískt.
Hann hafði áreiðanlega áhuga á pólitískum
frama, en líklega hafa einhveijir flokks-
bræður í lágsveitunum öfundað hann af
glæsimennskunni og unnið gegn honum.
Að minnsta kosti varð honum ekki ágengt,
en hefði sannárlega sett svip á Alþingi.
Bygging Bændahallarinnar var á sínum
tíma til merkis um stórhug hans og metnað
fyrir hönd bænda og mér er minnisstæð
einhver vígsluathöfn, sem þar fór fram und-
ir stjórn Þorsteins. Þar var ríkisstjórnin
saman komin, fjöldi þingmanna og annara
ráðámanna, en Þorsteinn var gestgjafinn
og fórst það eftirminnilega.
Þorsteini á Vatnsleysu fylgdi gleði og
söngur; um árabil stjórnaði hann karlakór
i Biskupstungum og ræktaði söngmenningu.
Hann var kannski of hreinn og beinn fyrir
hina pólitísku refskák. Til marks um það
er sagan af því, þegar Jónas frá Hriflu
hugðist ná honum á sitt band í innanflokks-
deilum við Hermann Jónasson og Eystein
Jónsson. Jónas sagði: „Sko, nú er Hermann
alveg aó verða vitlaus og hugsar ekki um
annað en elta stelpur og veiða lax“. Þor-
steinn sló vopnið.úr hendi Jónasar og sagði
á sinn glaðværa máta: „Það skil ég vel,
hvorttveggja er skemmtilegt“.
Ekki er hægt að ljúka þessum pistli án
þess að getið sé Egils Thorarensens, stofn-
anda og nánast einvalds í Kaupfélagi Árnes-
inga í áratugi. Egill var bóndasonur frá
Kirkjubæ á Rangárvöllum og ætlaði að
verða skipstjóri, en berklaveiki kom í veg'
fyrir þann draum.
Jarlinn í Sigtúnum, eins og hann var oft
nefndur, var héraðshöfðingi og getur bæði
talizt faðir Selfoss og Þorlákshafnar. Egill
var aristókrat eins og Þorsteinn á Vatns-
leysu og í hópi þessara sunnlenzku höfð-
ingja var hann listamaðurinn, sem sökkti
sér niður í myndlist og bókmenntir jafn-
framt uppbyggingu í Mjólkurbúi Flóamanna
og K.Á. Kjarval var mikill vinur hans og
heimagangur í Sigtúnum, „en líklega er Jón
beztur“, sagði Egill stundum og átti þá við
Jón Stefánsson.
Eins og nærri má geta var Egill of stór
fyrir marga, og var umdeildur. Hann átti
bágt með að þola músarholusjónarmið og
ógrundaða gagnrýni og átti til að svara
henni heldur hvatskeytslega. En hann vildi
hafa menningarsnið á sínum fundum með
félagsmönnum og hafði gjarnan með sér
skáld og rithöfunda til að lesa upp úr verk-
um sínum.
Egill Thorarensen var harður í horn að
taka, en um leið fágaður heimsmaður. Það
fór hinsvegar í taugamar á samheijum hans
í samvinnuhreyfingunni, að þeim fannst
hann ekki rekast nægilega vel í flokki; hann
var líklega aldrei neinn framsóknarmaður
og auk þess verzlaði hann við heildsala eins
og honum sýndist og var oft i félagsskap
með þeim. Það var ekki fyrr en á síðustu
árum Egils, að hann var meðtekinn í stjórn
Sambandsins.
Ég held að Egill hafi haft lítinn metnað
til að láta til sín taka þar; ríki hans var í
hinum blómlegu sveitum Suðurlands. Þar
var hann jarlinn. Ég kynntist Agli ekki fyrr
en síðasta áratuginn í lífi hans, en þau kynni
voru eftirminnileg og ég tel hann einhvern
rismesta persónuleika, sem ég hef fyrir hitt.
Það er eins og hvert annað happ og for-
réttindi að hafa átt stundir með þessum
sunnlenzku héraðshöfðingjum og kynnst
sumum þeirra vel. En um leið er von að
spurt sé: Hvað varð um höfðingjana í þessu
þjóðfélagi? Eru þeir eins og dýrategund, sem
hefur dáið út? Að minnsta kosti eru allir
þessir réttu og sléttu stresstöskuberar æði
hvunndagslegir á móti þeim.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. DESEMBER 1989 3