Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.1990, Page 2

Sálarlíf Egils Skalla- Grímssonar
frá sjónarhóli nútímamanns
Egils saga er án efa ein skærasta perla íslenskra
bókmennta. Er höfuðpersóna sögunnar, Egill
Skalla-Grímsson, löngu orðin rótgróin þjóðar-
vitund íslendinga. Sígildi Egils sögu má eflaust
rekja til ótal þátta, til að mynda snjallrar frá-
Egill á tvímælalaust
marga sína líka í nútíma
þjóðfélagi. Ytri aðstæður
mannanna hafa breyst en
innri gerð þeirra er ávallt
hin sama.
Eftir BENEDIKT
SIGURÐSSON
sagnartækni höfundar, hetjudáða Egils og
ekki síst frábærs kveðskapar. Að' mínum
dómi vegur hér þó þyngst djúpstæð innsýn
höfundar sögunnar í manneðli. Birtist hún
lesandanum skýrast í skapgerðareinkennum
hetjunnar. Hér verður einkum gefinn gaum-
ur að þunglyndi Egils, ástæðum þess óg
afleiðingum.
Þunglyndi er samheiti yfir ákveðin sálræn
viðbrögð manna við andlegri eða líkamlegri
röskun. Heufr sú hefð skapast á meðal
fræðimanna að greina á milli innra þung-
lyndis er á sér líffræðilegar skýringar og
ytra þunglyndis sem má aftur á móti rekja
til ytri aðstæðna. í reynd er þó jafnan um
samspil innri og ytri þátta að ræða í ein-
hveijum mæli. Hér verður fjallað um hinn
síðarnefnda.
Ytra þunglyndi stafar meðal annars af
áföllum af ýmsum toga, til að mynda ást-
vinamissi, frelsissviptingu/skerðingu eða því
að hjartfólgnir hlutir glatast eða hverfa úr
eigu manna. Einnig geta menn orðið þung-
lyndir sökum þess að þá skortir eitthvað,
svo sem ást, fjármuni, ellegar eitthvað ann-
að. Sem dæmi um algeng sálræn þunglynd-
iseinkenni má nefna áhugaleysi á umhverf-
inu, aðgerðarleysi og tilfinningakulda.
Manneskja er þjáist af þunglyndi á oft og
tíðum bágt með að elska. Þá fylgja sjálfs-
ásakanir iðulega í kjölfar þunglyndis. (Er
þessu þó öfugt farið hjá Agli Skalla-Gríms-
syni sökum ofurstolts hans. Beinir hann
fremur spjótum ásakana til annarra, t.d.
Óðins og Ægis, en sjálfs sín.)
í verstu tilvikum hugleiðir þunglyndur
maður sjálfsmorð eða tilraunir til þess.
Einkenni þunglyndis geta verið miklu
fleiri qji þau sem hér eru talin eiga ágæt-
lega heima í umfjöllun um Egil Skalla-
Grímsson.
Framan af einkennist skapferli Egils af
vægu þunglyndi er birtist í geðsveiflum. Þar
skiptast á lífsleiði og fjör. Rétt eins og hjá
svo mörgu fólki.
Á stundum er hann hryggur og lítt búinn
til athafna. Endranær er hann kátur og
framtakssamur. Eftirfarandi dæmi sýna
hvort tveggja:
Og er á leið haustið, tók Egill ógleði
mikla, sat oft og drap höfðinu niður í feld
sinn.
Til skýringar á dapurleika þessum kveður
Egill um konuna sem hann þráir:
Okynni vensk, ennis
ungr þorðak vel forðum,
haukaklifs, at hefja,
Hlín, þvergnípur mínar;
verðk I feld, þás foldar
faldr kömr í hug skaldi
berg-Óneris, brúna
britt miðstalli hvíta.
Skýring: Konan verður að búa við fá-
læti; ungur þorði ég vel forðum að lyfta
brúnum; nú verð ég að stinga nefí í feld,
þá er Ásgerður kemur mér í hug.
Hér vottar fyrir ákveðinni sjálfsrýni hjá
Agli. Opnar hann hjarta sitt fyrir sínum
besta vini, Arinbirni, og segir honum frá
vanda sínum.
Að vísu kveðinni fer hann jafnframt þess
á leit við Arinbjöm að hann styðji sig til að
fá Ásgerðar. Það gerir Arinbjörn:
... lauk því máli svo, að Egill festi Ás-
gerði, . . . þá var veisla allvegleg, er Egill
kvongaðist. Var hann þá allkátur, það er
eftir var vetrarins.
Þá þjaka fjármálaáhyggjur Egil á stund-
um:
... Engar hef ég kvellisóttir, en áhyggjur
hef ég miklar um það, hversu ég skal ná
fé því, er ég vann til, þá er ég felldi Ljót
hinn bleika norður á Mæri...
(Egill fellir Ljót fyrir Friðgeir systurson
Arinbjarnar. í kjölfarið gerir hann tilkall til
arfs eftir hann samkvæmt hólmgöngulög-
um. En þá var í lögum að arfur eftir útlend-
an mann, er átti engan erfingja í dánar-
landi, rann til konungsgarðs. A grundvelli
þeirra laga hafnar konungur kröfu Egils.
Arinbjörn bætir hins vegar Agli féð sem
þakklætisvott fyrir aðstoðina.)
í fyrrgreindum tilvikum stafar þunglyndi
Egils af ástleysi (konuleysi) og fjármissi.
Þegar úr þeim er bætt nær hetjan sér á
strik á ný.
Missir ástvina hefur hins vegar mun djúp-
stæðari áhrif á sálarlíf Egils. Fyrst er að
nefna lát bróður hans, Þórólfs, í orrustunni
við Skota er Egill tekur sjálfur þátt í:
Gekk, sás óðisk ekki,
jarlmanns bani snarla,
þreklundaðr fell, Þundar,
Þórólf í gný stórum;
jörð grær, en vér verðum,
Vínu nær of mínum,
helnauð es þat, hylja
harm, ágætum barma.
Skýring: Banamaður jarls, sá er óttaðist
ekkert, gekk snarplega fram í hinni miklu
orrustu; þreklundaður Þóróifur féll; jörðin
grær yfir hinum ágæta bróður mínum við
Vínu; helnauð er það, en ég verð að hylja
harm minn.
Sigur Egils á fylkingu Ólafs SkotakfTTT-
ungs í orrustu þessari færði honum þó ríku-
legan ávöxt. Aðalsteinn konungur sýnir
Agli hina mestu virðingu og sæmd; hengir
gullhring á hönd hans og veitir honum bróð-
urgjöld (lönd og aura) fýrir hetjulega fram-
göngu. Svo uppsker hver sem sáir:
Knáttu hvarms af harmi
hnúpgnípur mér drúpa,
nú fann ek þanns ennis
ósléttur þær rétti,
gramr hefr gerðihömrum
grundar upp of hrundit,
sás til ýgr, af augum,
armsíma, mér grímu.
Skýring: Augabrúnir mínar drúptu af
harmi, nú fann ég þann, er færði þær í lag;
konungur hefur lyft brúnum upp af augum
mér; sá er heldur grimmur gullhringum (ör-
látur).
I kjölfar þessarar ríkmannlegu umbunar
konungs yfirstígur Egill fyrsta alvarlega
áfallið.
Öðru sinni verður Egiil fyrir örvadrífum
ógæfunnar við andlát tveggja sona sinna,
Böðvars og Gunnars, með stuttu millibili.
Hin ramma hetja brotnar nú andlega:
... Þá gekk hann þegar til lokrekkju
þeirrar, er hann var vanur að sofa í; hann
lagðist niður og skaut fyrir loku . . .
En eftir um daginn lét Egill ekki upp
lokrekkjuna; hann hafði þá og engan mat
né drykk; lá hann þar þann dag og nóttina
eftir.
Þunglyndi Egils er nú komið á hættulegt
stig. Má hér glögglega sjá fyrrgreind ein-
kenni þess. Egill hefur misst allan áhuga á
umhverfinu. Hefur einangrað sig frá öllum
mannlegum samskiptum, meira að segja
sinna nánustu. Er ómögulegt að vita hversu
lengi Egill hefði haldið uppteknum hætti
ef ekki hefði notið við hjálpar Ásgerðar er
lét senda eftir elsta bami þeirra, Þorgerði.
Þorgerður reisir við líkamlegt og andlegt
ástand föður síns með eftirminnilegum
hætti: Hún fær hann fyrst til að eta söl og
drekka mjólk, undir þvi yfirskyni að söl sé
eitur og mjólk vatn. Því næst telur hún
hann á að yrkja erfikvæði eftir synina. Úr
verður Sonatorrek, eitt mesta þrekvirki
islenskrar andagiftar fyrr og síðar. í seinni
hluta síðasta erindis kvæðisins hefur Egill
risið úr þunglyndinu fyrir tiistilli Þorgerðar,
kærieika hennar og snjallræðis annars veg-
ar og trúar á sínum eigin verðleikum hins
vegar:
Nú erum torvelt:
Tveggja bága
njörva nipt
á nesi stendr;
skalk þð glaðr
með góðan vijja
ok óhryggr
heljar bíða.
Skýring: Nú steðja erfiðleikarnir að mér.
Hel (dauðragyðjan) hefir tekið sér bólfestu
á Digranesi. Eg mun þó glaður með góðan
vilja og óhryggur bíða dauða míns.
Vítahringur þunglyndis (aðgerða- og
áhugaleysi leiðir til enn frekara þunglyndis)
er nú rofmn. (Reyndar strax og Egill fer
að yrkja.) Skáidið nær bata:
Egill tók að hressast, svo sem fram leið
að yrkja kvæðið, og er lokið var kvæðinu,
þá færði hann það Ásgerði og Þorgerði og
hjónum sínum; reis hann þá upp úr rekkju
og settist í öndvegi;...
Enda þótt Egill gerðist síðar leiður eða
öllu heldur önugur á köflum sökum ellihrum-
leika fær hann útrás fyrir tilfinningar sínar
í kveðskapnum. Með Sonatorreki hefur
Egill hafið sig yfir þunglyndið og fellur eigi
í sömu gryfjuna aftur.
I Ijósi þess sem að framan hefur verið
rætt um sálarlíf Egils Skalla-Grímssonar á
hann tvímælalaust marga sína líka í nútíma-
þjóðfélagi. Ytri aðstæður mannanna hafa
breyst en innri gerð þeirra er ávallt hin
sama. Skapgerðareinkenni Egils má eflaust
finna í okkur öllum. Hann er allt í senn,
hugsuður, athafnamaður, sterklyndur, veik-
lyndur, kaldgeðja, tilfinningaríkur, skap-
harður, skapgóður, örgeðja en fastur fyrir:
Einmitt vegna þessa er saga Egils nútíma-
manninum holl léxía. Líkamlegt ofurafl
Egils lýtur í lægra haldi fyrir skaðlegum
vágesti, þunglyndinu. Með hjálp góðra
manna og trú á sjálfum sér má hrekja hann
á brott og gott betur.
Höfundur er nemi í bókmenntafræöi og
frönsku.
2