Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.1990, Qupperneq 10

Úr Fögruhlíð...
ur skipti á afrétti Biskupstungnamanna, var
áin ekki nefnd annað en Jökulkvísl. Hjálmar
notar hinsvegar Jökulfall, sem verður að
teljast jafn rétt.
Mynd af Gullfossi prýðir forsíðu bókarinn-
ar. Svo nyög hefur fossinn verið myndaður,
að þar er erfitt að finna ný sjónarhorn.
Hjálmar hefur brugðið sér á loft og athyglis-
verð er myndin, sem sýnir hvemig farvegur
árinnar hefur breyzt á 10 árþúsundum.
Fáir hafa séð Gullfoss austan megin frá,
en þaðan nýtur efri fossinn sín betur. Feg-
urstu myndimar af Gullfossi em þó þær,
sem Hjálmar hefur tekið af honum í klaka-
böndum.
Aðspurður um úppáhaldsstaði til ljós-
myndunar á þessu stóra vatnasvæði, kvaðst
Hjálmar ekki geta nefnt neinn sérstakan
framar öðmm, en sagði að Hveravellir,
Kerlingafjöll, Hvítámes, Jarlhettur, Laxárg-
ljúfur, Gullfoss, Geysissvæðið og Þingvellir,
væm allt staðir sem hann hefði miklar
mætur á. Ég tók eftir því, að þegar hann
myndaði efstu bæi í Hmnamannahreppi,
Tungufell og Jaðar, var Bláfell komið hálfa
leið til byggða - með aðstoð aðdráttarlinsu.
Ég hef tekið eftir því, að sumir ljósmyndar-
ar nota þetta bragð ótæpilega til aukinna
áhrifa, en í rauninni er þetta myndfölsun;
staðurinn á myndinni er ekki til ef einhver
færi að leita að honum. Hjálmar kvaðst líka
beita aðdráttarlinsunni mjög í hófi og viður-
kenndi fúslega, að sem heimild væri slík
mynd orðin vafasöm.
RANN HVÍTÁ NORÐUR?
en skýrist þegar lesinn er textinn, sem hljóð-
ar svo:
„Fyrir rúmum 10.000 árum fór veðurfar
endanlega hlýnandi eftir fímbulvetur síðasta
jökulskeiðs ísaldar. Nokkru áður, þ.e. fyrir
tæpum 11.000 árum, hafði þó komið hlý-
indaskeið á undan síðasta kuldakafla. Á
jökulskeiðum var svo mikill hluti vatns-
birgða jarðar bundinn í jöklum, að sjávar-
borð var 100-150m lægra en nú. Þegar leið
að lokum jökulskeiða fór loftslag ört hlýn-
andi ogjöklar rýmuðu um allan heim. Sjáv-
arborð hækkaði því ört vegna leysinga-
vatns, en þegar jökulfarginu létti af land-
svæðum tóku þau að lyftast. Við ísland var
hækkun sjávarborðs fyrst í stað mun örari
en lyfting lands, enda hreyfingar jarðskorp-
unnar hægar. Sjór flæddi því fyrst inn yfir
landgrunnið og síðan yfír núverandi lág-
lendi landsins. Hæstu fjörumörk suðvestan-
lands munu vera um 11.000 ára gömul, en
þar voru þau í 55-110m hæð yfir núverandi
sjávarmáli. Hæst voru þau inn til dala. Þar
hafði jökullinn þrýst landinu meira niður
vegna meiri þykktar en þynnrí jökull nær
ströndinni.
Á þessu tímaskeiði hefur Hestijall veríð
eyja, umflotin sjó eins og myndin gefur
hugmynd um. Nú rís Hestíjall upp úr Iág-
lendi, sem áður fyrr var sjávarbotn (neðrj
mynd). Næst á myndinni er Þjórsá og fjær
rennur Hvítá sunnan undir Hestfjalli. Á
milli ánna er Þjórsárhraun, sem rann fyrír
8.000 árum. I því er lægðin Merkurlaut,
þar sem talið er að hafi veríð fom farvegur
Útsýni til vesturs ofan af Jarlhettum og sést yfir Hagavatn. Hlöðufell og Skjald-
breiður eru í baksýn. Á öllu þessu svæði er naumast stingandi strá.
Bók Hjálmars er náma af fróðleik um
náttúmfræði, jarðfræði og breytingar á
landinu í tímans rás. Hér skulu nefnt tvö
dæmi:
Er ekki fjarstæðukennt að hugsa sér, að
Hvftá hafi einhvemtíma mnnið úr Hvítár-
vatni og norður yfir Kjöl? Það sýnist tals-
vert uppímóti núna að minnsta kosti. Hjálm-
ar tilgreinir rannsókn Guðmundar Kjartans-
sonar jarðfræðings á þessu eins og hann
hefur lýst henni í ágætri ritgerð: ísaldarlok
og eldfjöll á Kili, 1964. Þar færir hann rök
fyrir því, að ísaldaijökullinn (Búðajökull
hefur hann verið nefndur og var hæstur á
sunnanverðu landinu) hafi girt fyrir, að
Hvítá gæti mnnið suður með Bláfelli. Kjal-
hraun rann hinsvegar ekki fyrr en eftir ísald-
arlok og merki sjást á Hrefnubúð og víðar
um vatnsborð í allt að 630 metra hæð.
Síðar, þegar jökullinn var ekki lengur á
Bláfellshálsi, gæti Hvítá hafa mnnið þar til
suðurs og farvegir em þar raunar, sem
benda til mikils vatnsfalls.
A mynd í bókinni, sem hér er prentuð,
getur að líta ókunnuglega eyju á víðáttu-
miklum flóa. Hér er ekki allt með felldu,
Þrír jafh stórir skriðjöklar setja tignarlegan svip á austurhlið Hrútfells og Fúlakvísl dreifir sér þarna um eyrar.
Efstu drög Fúlukvíslar og innsti hlutinn á vatnasvæði Hvítár eru hér í 940 m hæð
í Hundadal við rönd Langjökuls. Efst á myndinni eru vatnaskil milli Suður- og
Norðurlands.
Þjórsár, sem Þjórsárhraun hefur barmafyllt,
og flóð út yfir til beggja hliða. í farveginum
hefur hraunið verið þykkast, og því lengi
haldist bráðið, hluti þess sigið ifram og
Merkurlaut því myndast yfir fornum farvegi
Þjórsár. “
Hér hefur Hjálmar beitt tæknilegum
brellum til þess að gefa hugmynd um, hvern-
ig hluti af Suðurlandsundirlendi, nánar til-
tekið Skeið, Grímsnes og Grafningur litu
út úr lofti fyrir um 11.000 ámm. Myndina
af kyrrum haffleti tók hann úr lofti úti fyr-
ir Norðurlandi og skeytti síðan saman, svo
vatnsborðið verður á réttum stsð, ofarlega
í hlíðum Hestfjalls.
BÓKIN KYNNT í ÞÝZKALANDI
Það sýnist einfalt mál að smella af einni
mynd, en þar er ekki allt sem sýnist. Stund-
um beið Hjálmar í marga klukkutíma eftir
hagstæðri birtu, jafnvel dögum saman. Sem
dæmi þar um er myndin af nýju brúnni
yfir Ölfusá við Óseyrarnes. Eftir að hafa
fundið æskilegt sjónarhom með útsýni til
norðurs, varð Hjálmar að taka á þolin-
mæðinni og bíða eftir því að skuggi félli á
ijöllin að baki, en forgmnnurinn ásamt
brúnni þurftu að vera böðuð í birtu.
Áður hefur Hjlmar gefið út íslandsmynd-
ir og geysifróðlega fuglabók. Þær lét hann
prenta úti í Hollandi, en það er að sjálf-
sögðu gléðiefni, að bókin um vatnasvæði
Hvítár var litgreind hjá Prentmyndastofunni
og prentuð í Odda. En Hjálmar er sjálfur
útgefandi. Bókin er nú komin út á íslenzku,
ensku og þýzku, en Almenna Bókafélagið
hefur tekið við dreifingu á henni og öðrum
bókum Hjálmars. Hvítárbókin var kynnt á
bókamessu í Þýzkalandi síðastliðið haust
og Hjálmar fær töluvert af bréfum erlendis
frá, þar sem spurt er um ýmsa hluti og einn-
ig skrifa menn til þess að þakka höfundun-
um fyrir sig. Hjálmar kveðst telja það skyldu
sína að svara þessum bréfum og hefur nú
rýmri tíma til að sinna þvi, þar sem hann
er hættur að gegna embætti siglingamála-
stjóra.
Um fleiri Ijósmyndabækur vill hann ekki
segja neitt annað en það, að hliðstæður
Hvítárbókar, svo sem bækur um vatna-
svæði Þjórsár eða Jökulsár á Fjöllum, muni
tæplega freista hans; það yrði of líkt mynd-
efni og öllu líklegra að hann leitaði á ein-
hver allt önnur mið. En grúskið heldur
áfram, segir Hjálmar. Það er árátta sem
lætur hann ekki í friði.
Svo ýtir það undir, að bækur af þessu
tagi eru þakksamlega þegnar. Ekki sízt
meðal þeirra, sem sæmilega þekkja til bók-
arefnisins. í hópi þeirra, sem látið hafa í
sér heyra um Hvítarbókina er Guðbergur
Guðnason frá Jaðri í Hrunamannahreppi,
sem sendi Hjálmari svohljóðandi vísu skraut-
ritaða:
Gimsteina þú gefur þjóð,
glæðir trú á fóstuijörð,
I listaverka leggur sjóð,
leiðsagnir um ár og svörð.
GÍSLI SIGURÐSSON
10