Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1990, Page 6

þá heppnaðist þeim gjarna að sannfæra
sjálfa sig og aðra um að þeir væru merkileg-
ir fræðimenn. Stundum létu þeir stúdenta
vinna mest af rannsóknarvinnunni og sumir
höfðu lítið eða ekkert birt nema sem meðhöf-
undar að vinnu stúdenta. í þessu umhverfi
var Kristján eins og krakkinn sem sá ekki
nýju fötin keisarans.
Ekki bætti úr skák að ein besta skemmt-
un Kristjáns var að gera grín að amerísku
samfélagi og hugmyndum Ameríkana um
umheiminn. Þetta hefði sjálfsagt litlu máli
skipt ef Kristján hefði ekki haft einstakt lag
á að stinga svo rækilega upp í samstúdenta
sína að þeim varð engra svara auðið. Hann
reyndist líka þekkja amerísk stjórnmál og
sögu mun betur en flestir þeirra, og ef hann
og samstúdentar hans voru ósammála þá
virtist hann yfirleitt eiga síðasta orðið. Þetta
fór náttúrulega alveg óstjórnlega í taugarnar
á sumum, en því meira sem þeir reyndu að
svara honum í sömu mynt því verri útreið
fengu þeir. Hann virtist alltaf vita meira um
þeirra eigið land en þeir sjálfir.
Máltækið segir að í ríki hinna blindu sé
hinn eineygði konungur, en í reyndinni er
mun líklegra að honum verði útskúfað fyrir
að vera öðruvísi en fólk er flest. Kristján
var skarpari en restin af skordýrafræðideild-
inni og hann sá hluti sem aðrir innan deildar-
innar vildu ekki sjá (eða voru ófærir um að
sjá). Ég held að þetta sé ein orsök aðgerðar-
leysis stúdenta og prófessora deildarinnar
þegar Pitts svipti Kristján fjárstuðningi.
VlÐBRÖGÐ KRISTJÁNS
Kristján var nú ekki eins bjargarlaus og
Taylor og Pitts bjuggust við. Þar sem hann
hafði fyrst og fremst áhuga á hlutverki skor-
dýra í vistkerfinu, þá hafði hann setið nám-
skeið í vistfræðideild Penn State. -Hann
hreifst mjög af vönduðum vinnubrögðum og
fræðimennsku prófessora vistfræðideildar-
innar og hélt því góðum tengslum við þá.
Þegar allt virtist vera að komast í hönk inn-
an skordýrafræðideildarinnar, leitaði hann
til Ted Williams, sem var prófessor í vist-
fræðideildinni, og sagði honum frá gangi
mála. Williams var fyrst frekar vantrúaður,
en eftir að Kristján hafði sýnt honum fræði-
leg rök um gallana á deltalíkaninu, var hann
bæði hneykslaður á ruglinu í því og reiðubú-
inn til að gera allt sem í hans valdi stóð til
hjálpar Kristjáni. Hann lét Kristján vita að
vistfræðideildin hefði athvarf fyrir hann ef
í harðbakkann slægi. Því má bæta við hér
að sumir samstúdentar Kristjáns höfðu látið
í ljós þá skoðun að vistfræðideildin við Penn
State myndi sennilega eiga betur v!ð hann
en skordýrafræðideildin, sem var partur af
landbúnaðarhluta skólans (vistfræði var inn-
an líffræðihlutans), og þess vegna vafasamt
athvarf fyrir fræðilega sinnaðan mann.
Kristján gerði samt ítrekaðar tilraunir til
að bjarga málum innan skordýrafræðideild-
arinnar, en sem fyrr þá strandaði þetta allt
á kröfu Pitts um að hann héldi áfram að
vinna með Taylor. Pitts og Taylor höfðu
frétt að Kristján ætti kost á að flytja sig yfir
í vistfræðideildina, en þeir vissu sem var að
þetta gerðist of seint á árinu til að vistfræði-
deildin gæti útvegað honum flárstuðning.
Ef Kristján flytti sig yfir í vistfræðina yrði
hann semsagt að hafa einhver önnur ráð
með fé. Með þessar upplýsingar í höndunum
setti Pitts honum þá úrslitakosti að hann
yrði að vinna með Taylor. Gagnvart Pitts
hefur þetta líklega litið út sem svo að Krist-
ján yrði annaðhvort að hætta námi eða gefa
sig og vinna með Taylor. Og í hvorugu þess-
ara tilfella þyrfti Taylor að hafa neina
áhyggjur af uppgötvunum Kristjáns.
Eins og fyrr var sagt, þá gat vistfræðin
ekki útvegað Kristjáni fjárstuðning, En F.M.
Williams, prófessorinn góði í vistfræðinni,
sá til þess að hann fékk bæði skrifstofu og
tölvuaðstöðu í vistfræðideildinni. Penn State
hefur Iíka skrifstofu sem sér eingöngu um
að aðstoða erlenda stúdenta, og þegar starfs-
fólk þar frétti af gangi mála, sá það líka til
þess að skólagjöld hans voru felld niður
sumarið 1983. Eftir að hafa flutt sig yfir í
vistfræðina, og útskýrt aðstæður fyrir Lána-
sjóði íslenskra námsmanna, fékk Kristján
loksins lán til að stunda nám í vistfræði
þangað til honum yrði kleift að snúa sér
aftur að skordýrafræðinámi við nýjan há-
skóla.
Allt um það, Kristján var núna í þeirri
aðstöðu að hafa hrökklast frá skordýrafræði-
deildinni við Penn State. Þetta gat litið mjög
illa út gagnvart þeim sem ekki þekktu til
mála. Auk þess hafði Taylor hótað honum
öllu illu ef hann flytti sig úr deildinni. Ekki
nóg með það, eftir að Taylor gerði sér grein
fyrir því að Kristján myndi sleppa úr klónum
á honum, reyndi hann að þrýsta á vistfræði-
deildina til að koma í veg fyrir að hún tæki
við honum. Hann hélt því fram að vistfræð-
in væri að tæla til sín efnilegasta stúdent
skordýrafræðinnar, og að ágreiningur þeirra
Kristjáns væri runnin undan rifjum Will-
iams. Hann lét menn innan vistfræðinnar
vita að skordýrafræðideildin teldi þetta óþol-
andi og að vistfræðin hefði ekki rétt til að
taka við Kristjáni. Prófessorum í skordýra-
fræði sagði hann hinsvegar að brottför
Kristjáns snerist bara um vanþakklæti
Kristjáns. Hann væri ómögulegur vandræða-
gemlingur, sem gott væri að losna við.
Þessi hegðun Taylors þýddi að Kristján
var ekki enn laus undan áhrifum hans.
Kristján hafði aldrei ætlað sér að vinna gegn
Taylor innan fræðanna; eftir að hann hafði
komist að göllunum á deltamódelinu ætlaði
hann bara að fá að skipta um leiðbeinanda
innan skordýrafræðinnar. Hann hafði ekkert
á því að græða að stofna til illinda við
Taylor-feðgana. Þetta var ástæðan fyrir því
að hann hafði farið beint til Taylors sjálfs
með uppgötvanir sínar á deltamódelinu.
Núna var hann hins vegar í þeirri aðstöðu
að þurfa að útskýra hvað hafði gerst við
Penn State áður en hann gæti haldið áfram
skordýrafræðinámi við annan háskóla. Það
að hann hafði eytt öllum þessum tíma í skor-
dýrafræðideild Penn State án þess að útskrif-
ast þaðan leit líka illa út. Sumir myndu
óhjákvæmilega túlka þetta sem svo að Krist-
ján hefði ekki staðið sig að einhveiju leyti,
og þetta gat gert það erfitt að komast inn
í nýja deild annars staðar.
Undir þessum kringumstæðum var sókn
best vömin. Kristján ákvað því að skrifa
fræðilega grein um vandamálin við delta-
líkanið og reyna að fá hana birta í Oikos,
sem er tímarit norrænu vistfræðisamtak-
anna. Ef þetta heppnaðist væri útlokað fyr-
ir Taylor að skemma fyrir fræðaferli Krist-
jáns. Þegar deltamódelið væri afhjúpað
myndi enginn taka mark á því, og auk þess
myndi slík grein útskýra af hvetju Kristjáni
var ekki fært að vinna með Taylor.
Næstu tvö misseri skipti Kristján því tíma
sínum milli þess að ljúka MS-gráðu í vist-
fræði (undir umsjón Williams við Penn State)
og þess að skrifa fræðilega gagnrýni um
deltalíkanið. Á meðan á þessu stóð sendi
Kristján líka eintök af vinnu sinni á deltalík-
aninu til þeirra fræðimanna sem voru líkleg-
astir til að hafa áhuga á þessum málum.
Þetta gerði það tvennt að verkum að van-
kantar deltalíkansins urðu þekktir innan
fræðanna og Kristján þróaði sambönd við
fræðimenn utan Penn State. Seinna kom í
ljós að þeir sem höfðu fengið eintök af gagn-
rýni Kristjáns höfðu gjarnan ljósritað grein-
ina og afhent öðrum, og þannig hafði þetta
gengið mann frá manni þangað til svo virt-
ist sem skordýravistfræðingar um allan heim
vissu hverslags rugl deltalíkanið var.
Kristján notaði nú sambönd sín til að
komast inn í eina fremstu skordýrafræði-
deild Bandaríkjanna, við University of Cali-
fornia at Davis. Stuttu seinna var grein
hans um deltalíkanið samþykkt til birtingar
í Oikos. Þar sem það tekur upp undir tvö
ár að koma fræðigreinum í gegnum ritdóma
og fá þær birtar í sérfræðiritum, var greinin
ekki birt fyrr en 1986 (undir titlinum „Pop-
ulation density and movement: a critique of
A-models“ (Oikos 46: 70-81.)). Á þessum
tíma höfðu fréttirnar um eðli deltalíkansins
borist til flestra þeirra sem unnu að rann-
sóknum á ferðum skordýra. Taylor-feðgarn-
ir voru því undir smásjá. Taylor eldri var
þá líka forseti bresku vistfræðisamtakanna,
og innan fræðanna þótti nú augljóst að hann
hefði notað aðstöðu sína sem ritstjóri eins
fremsta vísindatímarits heims til að birta
algjörlega óhæft rugl úr syqi sínum.
I staðinn fyrir að þagga niður í Kristjáni
hafði Pitts kómið honum til að skrifa grein
sem afhjúpaði vinnu Taylor-feðganna sem
óhæf vísindi. Þetta eyðilagði auðvitað fræða-
feril þeirra. Á þessum tíma hafði Pitts, sem
forseti skordýrafræðideildar Penn State,
mælt með að Taylor fengi æviráðningu (tent-
ure) við Penn State, en á elleftu stundu,
eftir að hafa fengið senda próförk af grein
Kristjáns, höfnuðu yfirvöld skólans æviráðn-
ingu og stuttu seinna yfirgaf Taylor skólann.
Pitts lét þá líka af störfum sem forseti skor-
dýrafræðideildarinnar og hann mun núna
starfa sem ráðgjafi um skordýraplágur í ein-
hveiju Afríkuríkinu. Af kaldhæðnislegri til-
viljun birtist grein Kristjáns á sama tíma
og mikil yfirlitsgrein eftir Taylor eldri með
samantekt á ævistarfi hans (Journal of Ani-
mal Ecology, febrúarhefti 1986).
Kristján var sá eini sem kom vel út úr
þessu. Hann lauk doktorsnámi sínu við Da-
vis og tók síðan við starfi í vistfræðideild-
inni við Penn State (þarna starfaði hann þar
til hann tók við núverandi starfi hjá Skóg-
rækt ríkisins). Þetta var heldur sætt. Hann
kom aftur til Penn State, sem meðlimur í
vistfræðideild skólans, en Pitts og Taylor
höfðu báðir hrökklast frá skordýrafræði-
deildinni.
Eins og máltækið segir: Sá hlær best sem
síðast hlær.
Höfundur er doktor í hagfræði og aðstoðarpróf-
essor í hagfræði við háskólann í Nebraska.
VILDIHELZT
GETA MÁLAÐ
ENNÞÁ STÆRRA
erkin eru stærri en nokkru sinni áður; það
stærsta 7 metrar á breidd og 3,40 á hæð.
Áferðin er þykk og gróf, jarðlitir mestan part.
Myndefnið er ekki alveg þessa heims, sam-
bland af þekkjanlegum fyrirbærum og óþekkj-
anlegu umhverfi. Hvert er listamaðurinn að
fara; eru þessi verk hugmyndafræðilegs
eðlis eða hvað segir höfundurinn?
„Ég á erfitt með að segja af eða á um
það“, segir Sigurður Örlygsson, „ég get
ekki neglt þetta þannig niður. í þessu mynd-
verkum er óskilgreint umhverfi, kannski á
Islandi, kannski úti í geimnum, kannski í
núinu, kannski í fortíðinni. Þeþta er allt
spurning, sem ekki verður svarað. Við get-
um hinsvegar slegið því föstu, ] að þessi
myndverk eru skáldskaparlegs eðlis, eða
kannski fantasía. Sumir hafa kallað þau
draumkennd.
Samtal við SIGURÐ
ÖRLYGSSON, sem
opnaði um síðustu helgi
sýningu á myndverkum á
Kjarvalsstöðum og
stendur hún í viku til
viðbótar.
„En hverju vilt þú að myndverkið miðli
til áhorfandans?"
„Líklega mínum eigin tilfinningum eða
upplifun. Og þó; á meðan ég stend við að
vinna, er ég bara að mála fyrir sjálfan mig
og lengra hugsa ég ekki.“
„Þau tíðkast nú in breiðu spjótin, var
einu sinni sagt og uppá síðkastið hefur ver-
ið í tízku að mála stórt. Ugglaust málar þú
stærstar myndir allra hér ogþá er spurning-
in: Hversvegna þessar risastærðir? Er það
listræn nauðsyn, eða bara tízka?"
„Helzt af öllu vildi ég geta haft þessar
myndir ennþá stærri, en vinnustofan setur
því takmörk. Ég hef alltaf haft löngun til
að mála stórt og þessvegna stendur það
ekki í sambandi við þessa tízku síðustu ára.
Ég' vil að áhorfandinn gangi inn í verkið,
ef svo mætti segja, og þurfi ekki að rýna
í það. Ekki þar fyrir, að ég met mikils litlar
myndir eftir aðra málara og í því sambandi
kemur mér í hug smámynd eftir Vermeer
á Metropolitan-safninu í New York. Mig
minnir hún heiti „Sofandi stúlka" og eins
og allt sem eftir Vermeer liggur, býr hún
yfir einhverjum sérstökum töfrum. Það var
göldrum líkast hvað sá maður gat gert á
litlum myndfleti.
Það er sem betur fer enginn einn sann-
leikur í myndlist. Minn sannleikur felst ein-
faldlega í stórum myndum. Mér finnst líka
erfitt að mála smámyndir; það bara gengur
ekki, - úr því verða einhver óskapleg and-
þreþgsli.
Ég mála með látum. Og mála þar að
auki stanzlaust, stundum allan daginn.
Ætli ég vinni ekki við þetta í 70 tíma á
viku? Vissulega er maður sturidum þreyttur
eftir daginn. En ég hef haft þetta keyri á
sjálfan mig að tryggja mér fyrst sýningar-
sal og mála síðan í hann. Þetta er fimmta
sýningin á fimm árum; það er orðin mikil
törn. Þar að auki hef ég verið að sýna erlend-
is, bæði í Helsinki og Stokkhólmi á síðasta
ári og á þessu ári verður væntanlega einka-
sýning í París. Þar að auki hef ég tekið þátt
Listamaðurinn ásamt syni sínum. í baksýn svífur um myndflötinn
mannvera ættuð úr gömlum vísindaskáldskap og hefur á bakinu
einliverskonar þyrluspaða.
í samsýnmgum.
Margir tala um, að ég máli alltof stórt
og að hvergi sé pláss fyrir svona myndir.
Ekki vantar þó að stórt er byggt. En það
vantar að sama skapi listrænan stórhug og
ég held að við ættum að reyna að vera
ekki minna stórhuga en menn voru fyrir
60 árum, þegar Kjarval, Jón Stefánsson og
Jón Engilberts voru fengnir til að mála stór-
ar myndir á veggi i Landsbankanum og
Búnaðarbankanum. Nútíma málarar hafa
Sigurður Örlygsson við stærsta verkið á sýningunni
Ljjósmyndir: D'sbók/Þorkell.
og það stærsta sem hann hefur málað til þessa. Gafl vinnustofunnar leyfði hinsvegar ekki meiri stærð.
ekki fengið önnur eins tækifæri. Hvað er
þá orðið um listrænan stórhug í öllu stóriðj-
utalinu og stórútgerðinni og stórmörkuðun-
um?“
„Nú fer ekki hjá því þegar menn mála
svo stórt og þykkt og þar að auki mikið
með jarðlitum, að þeir séu sagðir vera und-
ir hælnum á Anselm Kiefer, þessum dýr-
selda og áhrifamikla Þjóðverja, sem þú
þekkir ugglaust?“
„Jú, ég þekki Kiefer, en hef ekki séð
mjög mikið eftir hann. Af útlendum málur-
um finnst mér mest til um hann ásamt
Cucci og Schnabel. Það má vel vera, að
einhveijir setji þessar myndir rnínar í sam-
band við Kiefer. En minn hugarheimur er
samt allt öðruvísi. Kiefer er eins oig við vit-
um að vinna úr þýzkri sögu og mjög sér-
kennilegri fílósófíu. En það er rétt, að hann
er áhrifamikill núna.“
„Þú teflir eiginlega fram þrennum ólíkum
stíltegundum í einu: Expressjóm'skum bak-
grunni eða umhverfi, síðan grafískum teikn-
ingum af hlutum og jafnvel mannfólki og
loks skúlptúr, sem tengist myndfletinum.“
„Já, einhverntíma hefði nú svoleiðis
samkrull verið stranglega bannað. Kannski
eru þetta áhrif frá samklippum, sem ég
stundaði í nokkur ár. En ég hef engar
áhyggjur af því að þetta falli ekki saman í
ljúfa löð. í raun og veru er engin sérstök
fílósófía á bak við þetta. Myndsköpunin
gengur meira útá það að tefla fram ólíkum
myndeiningum. Þar á meðal er skúlptúrinn
eins og þú nefndir. Mér finnst verkin græða
á þessari útbyggingu - og þar að auki mála
ég þennan skúlptúr til þess m.a. að hann
verði sannfærandi hluti af verkinu, en ekki
eins og hver annar frístandandi hlutur fram-
an við það.
Þarna er eitthvað á sveimi úr gömlum
vísindaskáldskap; ég las mikið Jules Verne
og sumt gæti verið ættað frá honum. Sumt
er aftur á móti úr öðrum bókum, t.d. maður
sem flýgur með einskonar þyrluspaða á
bakinu. Á einum stað er loftbelgur að brot-
lenda að því er virðist og minnir á frásagnir
- og kvikmynd - af brotlendingu André-leið-
angursins á heimskautsísnum. Það er að
koma hjá mér smám saman að mála at-
burði; þetta virðist vera einhver slík fæðing."
„En er ekki alltof mikið að sýna árlega
í Reykjavík? Eiga sýningargestir ekki þá
kröfu, að eitthvað nýtt hafi gerzt frá síðustu
sýningu?"
„Auðvitað eíga þeir það. En mér finnst
líka sjálfum, að heilmiklar breytingar hafi
átt sér stað og hinum hneyksluðu skal sagt
það til huggunar, að ég hef ekki í hyggju
að sýna hér á næsta ári.“
GÍSLI SIGURÐSSON
PÁLMI ÖRN
GUÐMUNDSSON
Madurinn
með Ijáinn
Eldsmiðurinn dulræni frá sól
með ljósgiyrnur brennandi
í þögn götunnar semur dansa.
Þung nótt.
Atómsprengjuglott,
er maðurinn með ijáinn
gengur um jörðina
og allt tvístrast
hafnar í tundri,
brennur.
Lífið var orð.
Þín taumlausa ást
lögð mér á herðar
firrti mig lífi.
Drepur fremur en drepast.
Dagur hver
fjallhár vegur
torsóttrar hamingju.
Örlög þunguð
heilagri þjáningu.
Blika Ijósglyrnur
gatan blóði drifin.
Maðurinn með Ijáinn
allsstaðar í einni
andrá.
Þunglyndi
hafsins
mínúturnar flýta sér burt
ein af annarri
sekúndurnar stoppa stutt
tíminn er haf eins og vatnið
hafið er tapaður tími
tíminn hið langsótta haf
allt er í tímahraki
hrekst sem grænblátt haf
Athugasemd
í viðtali Guðrúnar Guðlaugsdóttur við
Sigríði Laugarsól í Lesbók Morgunblaðsins
10. febrúar 1990 vil ég benda á ranghermi
í frásögn sem ég bið um leiðréttingu á.
Sigríður segir um kaup föður síns á reið-
hjólaversluninni Fálkanum: „Danskur mað-
ur vildi óður og uppvægur selja pabba fyrir-
tækið. Hann var giftur íslenskri konu og
gátu þau ómögulega ákveðið hvar þau æt-
luðu að búa og voru eins og skytta í vefstól
á milli íslands og Danmerkur.“
Harald Gudberg, stofnandi Fálkans, bjó
á Islandi frá stofnun þess fyrirtækis og til
dánárdags að undanskildum tveimur árum
þegar hann átti við veikindi að stríða eftir
spönsku veikina.
Var honum ráðlagt að leita sér lækninga
í Danmörku og fór ijölskylda hans með
honum.
Heill heilsu sneri hann aftur til íslands
og dvaldi hér sína ævi eftir það. Hann átti
hér góða vini og var góður sonur íslands
þó aðfluttur væri og vildi hvergi annars
staðar vera.
Virðingarfyllst,
Sigríður G. Benjamin.
6
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. APRl’L 1990 7