Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1990, Blaðsíða 2

A Sahel-svæðinu sunnan við Sahara-eyðimörkina, þar sem gróðurlendið lætur undan síga með ógnvekjandi hraða.
SANDURINN SÆKIR Á
UM VÍÐA VERÖLD
Sandur, sandur. Harmattan, hinn þurri norðaust-
lægi vindur í Vestur-Afríku, feykir honum um
lífæð Máritaníu, „Vonarveg“, hrúgar honum upp
í mannhæðarháa pýramída og sigðlaga borgir
unz langferðabílarnir verða að nema staðar og
Það er ekki aðeins á
íslandi, að gróðureyðing
á sé stað og er þó ærin
úrkoma. En þriðjungur
hinna stóru meginlanda
er nú eyðimerkur eða því
sem næst, og það stafar
umfram allt af ofþurrki
og úrkomuleysi og veldur
óendanlegum
hörmungum á stórum
svæðum.
jarðýtur ryðja hinum þunga, gula sandi úr
vegi, en þær berjast við eyðimörkina allan
sólarhringinn.
Sandur, sandur. Hvirfílvindar, sem dansa
eins og villtir farandmunkar á auðri slétt-
unni, þyrla honum upp. Hann þýtur um loft-
ið, æðir um breiðgötur Nouakchott, höfuð-
borgar Máritaníu, og tjaldgötur hinna fátæku
hirðingja. Hann hleðst upp að veggjum ný-
bygginga og sverfur steinsteypu íþróttavallar-
ins.
Þurr og skorpinn jarðvegur, gijótharðar
moldarskánir sprungnar í þúsund mola. Á
ökrum Rajastran á Indlandi er ekkert grænt
að sjá, en þar blasir við mönnum skelfileg,
óheillavænleg sjón, beinagrindur dýra, sem
gammar leita sér ætis af.
í Indlandi urðu verstu þurrkar í hundrað
ár fyrir misseravindana og þrátt fyrir græna
byltingu, tölvuvæðingu og loks ærlegt mons-
únregn er landið vart betur búið undir næsta
þurrkatímabil.
Þriðjungur Meginland-
ANNA EYÐIMÖRK
Þurrkar, gróðureyðing, sandfok, hungurs-
neyð og flótti fólks af þeim sökum frá heim-
kynnum sínum eru efnisatriði samtímasögu
vjða um heim. Er hætta á, að hitinn á jörð-
unni vaxi um of af völdum iðnaðar og loftm-
engunar eins og loftslagsfræðingar óttast,
og að bilið á milli válegra þurrka eins og
urðu sl. sumar í miðvesturríkjum Banda-
ríkjanna og í Kína verði æ styttra, en þar
hefur ekki rignt í mörgum héröðum síðan í
maí? Heimildir benda til þess, að þetta hafi
verið mestu þurrkar í Kína í 410 ár. Merki
þess, að „eyðing", hægfara uppblástur jarðar
sé þegar hafinn, er að finna í öllum heimsálf-
um.
Frá Eþíópíu til Ástralíu, frá Nýju Mexíkó
í Bandaríkjunum um sovétlýðveldin Kaz-
akhstan og Úzbekistan til Nepals í Himalaja-
fjöllum er gróðri spillt á nýjum landsvæðum,
sem með því verða eyðingu ofurseld.
Eyðingin er af .manna völdum, og menn
eru fómarlömb hennar: 850 milljónir manna,
sem draga fram lífið á mörkum eyðimark-
anna, gætu neyðzt til að hverfa frá hinum
þrönga kosti og fylla nýjan flokk „umhverfis-
flóttamanna“, án lands, án búpenings, án
erfðavenja og með öllu utangarðs.
Þriðjungur meginlanda jarðar er eyðimörk
eða hálfgerð auðn. Þær eiga sér milljóna ára
forsögu flestar, sem byggist á samspili vinda,
sólar og vatns sem og á halla jarðarmönduls-
ins hinar mestu eru við nyrðri og syðri hvarf-
baug.
Hinar miklu eyðimerkur hafa alltaf verið
til. Þær reika ekki um. Það eru hinar nýju
auðnir af manna völdum, sem eru ógnvekj-
andi. Fyrrverandi skógræktarstjóri hins upp-
þornaða ríkis, Nigers, fyrir sunnan Sahara,
orðaði það þannig: „Það er ekki Sahara, sem
færir sig sunnar, það erum við, sem drögum
hana suður á bóginn."
„Þetta er eins Qg húðsjúkdómur, sem breið-
ist út í blettum, þar sem illa er farið með
yfirborð plánetu okkar,“ segir annar spakur
umhverfisverndarmaður. En að það skuli
I verða þess valdandi, að um 200 þús. ferkíló-
metrar akurlendis, nærri jafnstórt landsvæði
og ailt Vestur-Þýzkaland, fari forgörðum ár-
lega, eiga menn bágt með að trúa. Oft er
* alvaran ekki einu sinni ljós ríkisstjórnum
peirra Ianda, sem moldin er að fjúka eða
skolast burt frá.
• 10,5 millj. ferkílómetrar lands, einnig í
hmum tempi.,ðu beltum í Bandaríkjunum,
Kanada og Moxíkó eru í eyðingarhættu. Þar
að auki milljónir p'rkílómetra frumskóga-,
fjalla- og landbúnaðars', æða í Suður-
Ámeríku.
• 6,9 millj. km2 lands fyrir sunnan Sahara
eru að leggjast í auðn, í Súdan, Eþíópíu og
Kenýu.
• 4,3 millj. kmz lands eru að eyðast á Ind-
landi, í Pakistan, Kína og Ástralíu.
• 1,3 millj. km2 lands kringum Miðjarðar-
haf, á Spáni, í Marokkó, Túnis, Líbýu og
Tyrklandi eru í hættu.
En yfirleitt er það svo, að fréttir af hrörn-
un og eyðingu gróðurlendis vekja ekki veru-
lega athygli umheimsins fyrr en neyðarköll,
berast. Mesti harmleikur, sem gerzt hefur á
þurrkasvæðunum til þessa, hélt þó heiminum
ekki lengur við efnið en skyldan bauð þrátt
fyrir nokkurt áfall í fyrstu. Þegar fólk svalt
í hel í Eþíópíu árið 1984 fyrir augunum á
Rauða krossinum og sjónvarpsmyndavélum,
sendu Vesturlönd að vísu miklar birgðir af
korni og allir vonuðust eftir regni, en þar
með var það mál afgreitt.
ÝmistOf EðaVan
Og þegar loks rignir á þurrkasvæðunum,
þá rignir of mikið. Þurrkum fylgja oftast
syndaflóð. Skóglaus og gróðurvana jarðveg-
urinn, sem nautgripir hafa traðkað á lengi,
getur ekki tekið við vatnsmagninu. Eðjuskrið-
ur rífa með sér síðustu leifar gróðurmoldar
og skilja vi_ð kletta og fjöll nakin eins og
hauskúpur. í Jiangsi-héraði í Kína hafa bænd-
ur orðið að þola 36 þurrka og 22 flóð aðeins
frá árinu 1952.
Vísindamenn greinir á um breytingar á
loftslagi fyrir sunnan Sahara. Bandaríski veð-
urfræðingurinn Derek Winstantley heldur því
fram, að úrkoman sunnan við Sahara hafi
stöðugt minnkað á sl. 200 árum, enda þótt
það hafi gerzt með miklum sveiflum, en flest-
ir loftslagsfræðingar ræða aðeins um „eðlileg-
an sveiflugang“. En fímm prösent meira eða
minna regn getur ráðið úrslitum um, hvort
uppskera verður nokkur eða engin.
Annars aukast líkurnar á því, að um varan-
lega loftslagsbreytingu sé að ræða. Hin hugs-
aða veðurfræðilega lína, sem tengir þau
svæði, þar sem úrkoma hefur stöðugt verið
léleg, hefur á.fáum árum flutzt um 150 km
suður á bóginn. Og þótt mikil úrkoma hafí
verið um regntímann, þá hafa skollið á sand-
stormar reglubundið á undanförnum árum
og leikið fræin illa. Harmattan, Afríkuvindur-
inn, sem áður iagði eingöngu léið sína um
löndin fyrir sunnan Sahara, ber nú með sér
sandryk alla leið til Lagos við Gíneuflóa, þar
sem er rakur hiti.
Það má einnig ráða af vatnsborðinu.
Tsjad-vatn er í dag aðeins þriðjungur af því,
sem það var 1963. Stórfijótin Niger, Bani og
Senegal hafa verið vatnsminni síðustu 15
árin en nokkru sinni. Skipaferðir liggja niðri
og hrísgrjónaakrarnir, sem ræktaðir hafa
verið í 2000 ár á Niger-Binnen-óshólmunum,
eru þar ekki lengur.
Fljótin eiga upptök sín í hitabeltisskógum
Vestur-Afríku, sem hafa verið eyddir á sér-
lega ruddalegan hátt. Fílabeinsströndin hefur
eytt nær fjórðungi skóga sinna, síðan hún
varð sjálfstætt ríki 1960.
Hvort sem um er að ræða Suður-Ameríku,
Suðaustur-Asíu eða Vestur-Afríku, er sama
kenningin í fullu gildi, að hitabeltisskógunum
er eytt tíu sinnum hraðar en vexti þeirra
nemur. Hið heillega vatns- og næringarkerfi
regnskóganna fer úr skorðum. Þegar gróður-
breiða hylur ekki lengur jarðveginn og vernd-
ar hann, endurkastast minna af sólargeislun-
um út í andrúmsloftið. Það hefur þau áhrif,
að loftið hitnar, skýin eru flæmd burtu og
það dregur úr regni að minnsta kosti í næsta
nágrenni. Þetta eru niðurstöður tölvuútreikn-
inga.
SífelltDýpra
í Grunnvatnið
Hinar heimatilbúnu orsakir hafa verið ítar-
lega rannsakaðar og liggja nú fyrir:
• íbúaljöldinn í Vestur-Afríku eykst um
þijá af hundraði á ári. Það er að segja, hann
tvöfaldast á 25 árum.
• Hirðingjarnir höfðu ákveðinn hátt á því
að reika með hjarðir sínar á eftir regninu.
Hinir frönsku nýlenduherrar og síðar þróunar-
aðstoðarmenn byggðu brunna, svo að hirðin-
gjarnir gætu tekið sér fasta búsetu. í stað
erfíðs vatnsausturs með höndunum gekk nú
dísildælan óþreytandi þangað til grunnvatns-
borðið féll. Nú þyngslast hinar stóru hjarðir
um landið og svelta, því að þar er enginn
gróður lengur.
• Eyðingin breiðist út um borgir og þorp á
stórum svæðum, því að íbúarnir höggva tré
og runna í eldinn og hin þunna gróðurmold
hefur enga festu lengur.
Útlitið er einnig slæmt í Asíu. í Kína, Indl-
andi og Suðaustur-Asíu fer fram hraðfara
eyðing akurlendis. Stórt landsvæði fyrir sunn-
an Yangtse í Kína er nú rauð eyðimörk. í
stað grænna hæða og skógi vaxinna fjalla
blasir nú við bert granít, svo langt sem aug-
að eygir. 85 af hundraði Xingguo-héraðs er
uppurinn jarðvegur, því að þar höggva bænd-
ur einnig hvern runna, sem þeir komast að,
í brenni.
„Ef maður gæti bara sett handjám á bænd-
uma,“ segir einn í umhverfisverndarráði í
Nýju-Delhi. Hin vistfræðilega kreppa á Indl-
andi birtist í baráttunni um vatnið. Ríkis-
stjómin hvatti bændur til að breyta landi hins
sífellda hungurs, Indlandi, í kornforðabúr og
neyta til þess allra krafta. Árið 1974 gleypti
vökvunin 92 prósent af allri vatnsnotkun
landsins.
Nokkur Fylki í Hættu
Þannig leit það einnig út á fjórða áratugn-
um í „Dust Bowl“, „Rykskálinni“, í Banda-
ríkjunum. Þegar hinni viðkvæmu gróður-
breiðu hafði verið eytt, bar vindurinn moldina
burt með sér, og bændumir uppskám aðeins
„Þrúgur reiðinnar" (John Steinbeck). Farand-
verkamaðurinn og kántrísöngvarinn Woody
Guthrie söng um hina miklu upplausn, sem
þessu fylgdi.
í Bandaríkjunum geta menn að vísu enn
leyft sér vatnseyðslu í stóram stíl, en senn
kemur að því, að hætt sé við, að neðanjarðar-
vatnið þrjóti, en sá vatnsforði myndaðist af
regnvatni og bráðnum ís og snjó í Klettafjöll-
um, þegar of lengi hefur verið braðlað, dælt
og ræst fram. Vísindamenn telja, að Texas,
Arizona, Colorado og Wyoming séu í mikilli
eyðingarhættu.
Það era fyrst og fremst ísrael og Saudi-
Arabía, sem geta sýnt árangur af baráttunni
gegn útbreiðslu eyðimarka. Hjá öðra ríkinu
var baráttan gegn eyðingunni efnahagsleg
sjálfstæðisbarátta, en hjá hinu metnaðarmál.
Hið örlitla gyðingaríki hefur klætt stór
svæði á Negev-eyðimörkinni grænum gróðri
og skógi. Við útflutning landbúnaðarvara
hefur það notið góðs af brautryðjandastarfi
sínu við tölvustýrða dropavökvun, sem það
að sögn hefur einnig selt arabísku óvinalandi.
En á heimsmælikvarða virkar þessi með-
höndlun á eyðimörkinni eins og tilraun í
brúðuleikhúsi. I þessu smáríki Gyðinga voru
skilyrðin óvenju hagstæð: Bandarískt fjár-
magn og verkkunnátta, sérlega gljúpur og
saltsnauðar jarðvegur og að auki tækni-
menntaðir, hugsjónaríkir starfsmenn á sam-
yrkjubúum, sem höfðu kjark og úthald til að
sigrast á eyðimörkinni. Þetta stuðlaði allt að
græna kraftaverkinu. Tilraunin er því öðrum
skilyrt fyrirmynd.
Saudi-Arabar þurftu einnig að gjalda fyrir
það, því að vatn í nálægari Áusturlöndum er
dýrara en olía. En eigi að síður hafa furstarn-
ir breytt um 540 km2 af eyðimörk, svæði á
stærð við Vestur-Berlín, í kornakra. En
skeppa af eyðimerkur-hveiti kostar um 28
dollara eða sjöfalt meira en heimsmarkaðs-
verð nú.
Napóleon, sem á sínum tíma fór í herleið-
angur til Egyptalands, lét svo ummælt, að
„undir góðri stjórn mun Níl sigra eyðimörk-
ina, en undir slæmri mun eyðimörkin sigra
NH“.
Sv. Ásg. tók saman úr „Der Spiegel"
2